Wat is voor de meeste mensen het moeilijkste woord, psychologisch gezien? Het is aan het begin van een therapietraining-sessie dat mijn New Yorkse leermeester Al(bert) Ellis, na Freud de meest invloedrijke psychotherapeut van de afgelopen eeuw, met die vraag komt. Noch mijn drie medestudenten noch ik weten ondanks een aantal pogingen het volgens Ellis juiste antwoord te vinden. “Zeg het dan, Al”, zegt een van ons tamelijk gefrustreerd en brutaal. Waarop deze antwoordt: “Als ik het zeg, dan is vrijwel zeker dat jullie vier zullen reageren in de trant van ‘Ach, natuurlijk. Dat we daar zelf niet opgekomen zijn’. Daarom nog een aanwijzing. Het is doorgaans niet alleen het moeilijkste woord om te zeggen maar ook om te aanhoren”. Voor ons reden om opnieuw verwoede pogingen te doen het juiste antwoord te vinden. Opnieuw tevergeefs. Dan staat Ellis op, loopt naar de deur, doet die open en zegt, terwijl hij achterom naar ons kijkend de gang instapt :“Farewell”. Even kijken we elkaar verbouwereerd aan. ‘Kapt hij nu al met de trainingsessie? We zijn net begonnen! Is ie zo teleurgesteld in onze antwoorden dat ie denkt..zoek het eerst nog maar eens samen uit..?’ Waarop opeens bij een van ons een munt doorvalt: “Natuurlijk, dat is het! Dat is het woord: ‘Farewell!. “Verrek”, mompel ook ik in mezelf, “Natuurlijk! ‘Vaarwel!’. Tegen iemand ‘vaarwel’ zeggen of door iemand ‘vaarwel’ gezegd worden, is een emotioneel zwaargewicht. Moeilijk uit te spreken maar ook moeilijk te aanhoren. Het wijst, meestal, op een aanstaand onvermijdelijk en definitief verlies. Verlies van relatie, van contact, van perspectief, van weerzien of van leven. In dat enkele woord wordt alle pijn, verdriet, angst en machteloosheid aangaande een verlies samengebald, uitgesproken en erkend. Vaarwel vergt daarom moed. De moed om los te laten of te laten gaan. Terwijl loslaten nu juist is wat je niet wilt. Althans dat wilde ik niet, mijn zus loslaten op de dag voor haar dood – terwijl ik dit schrijf precies vier jaar geleden – tijdens een lang en verdrietig gesprek met haar. Op een gegeven moment zei ze dapper: “Maar we moeten toch afscheid van elkaar nemen”. “Dat wil ik niet”, was mijn reactie. “Ik ook niet”, was haar antwoord. “Maar we móeten. We moeten elkaar laten gaan, elkaar vaarwel zeggen. Je zult zien, dat voelt beter. Nu en straks. Voor jou. En ik denk ook voor mij’. Het heeft me nog een hele tijd gekost alvorens ik de emotionele moed kon verzamelen haar ‘Vaarwel, lieve broer’ enigzins beheerst te beantwoorden met “Vaarwel, lieve zus”. Ik weet niet of ze dat nog gehoord heeft. Ze was de laatste dag grotendeels in coma. Maar ik weet wel dat haar moed uit zichzelf dat moeilijkste van alle woorden te spreken voor mij nog altijd een voorbeeld is. Van bewustzijn dat ons leven zich afspeelt op een voortdurende golfslag van hechten aan en onthechten of loslaten van anderen. En dat loslaten onze laatste belangrijke levensopgave is. Vandaar dat ‘vaarwel’ ook ons moeilijkste belangrijkste woord is.
Photo by Kristina Tripkovic on Unsplash