Maand: januari 2021

Laat ik maar meteen met de deur in huis vallen. We leven al maandenlang veel te serieus, we lachen veel te weinig en humor, volgens Mark Twain, Amerika’s leukste schrijver ooit, ‘the spice of life’, ‘de smaakmaker van ons leven’, is in de omgang met ons zelf en anderen inmiddels ver te zoeken. Waar bij andere rampen meestal binnen tien minuten de eerste moppen al van de band rollen, ligt de productie van humor, althans van niet-digitale, verbale humor, van grappen en moppen die we aan elkaar (door)vertellen, thuis, op het werk, op de club, nu al maandenlang stil. De gebruikelijke broedplaatsen daarvan, kroegen, theaters en andere sociale verzamelplaatsen, zitten op slot. En mogelijk durven we het ook niet meer. Bang dat we het virus op haar tenen trappen en het wraak komt nemen. We proberen dat verlies aan verbale humorvolle interacties wel te compenseren met digitale, met filmpjes, videos, electronische afbeeldingen. Maar die kunnen echt niet op tegen die andere beelden, die van dagkoersen van besmettingen, ziekenhuisopnames en overlijdens, waar we de Godganse dag mee bestookt worden. Bovendien moet echt werkzame humor in woorden gegoten worden, verteld en doorverteld. Er moet met elkaar om gelachen, gebulderd liefst, kunnen worden. Veel mensen zeggen het niet hardop maar denken het wel: het leven is op deze humorloze covidmanier zo langzamerhand echt niet leuk meer. Je ziet het ook aan ze. Loop een winkelcentrum of supermarkt binnen. Je hoort al tijden geen lach meer. Wat je tegenkomt zijn voornamelijk achter kapjes schuilgaande verstrakte gezichten, angstige ogen, mensen die elkaar vooral ontwijken en zo snel als maar kan weer weg proberen te komen. Op straat hetzelfde beeld. We zijn voortdurend tegemoetkomers aan het inschatten als potentiele besmettingsbronnen. Alles ten behoeve van onze en andermans gezondheid. Toch, die  humorloze, stressvolle vermijdingsomgang is zelf emotioneel ongezond. Zonder humor missen we een spanningsventiel, zijn humeuriger, ontstemder, gedeprimeerder, Bovendien kan humor behalve ontspannen, ons ook  verbinden met anderen (‘we zitten in hetzelfde schuitje’) of cruciale kwesties, leven en dood, op de gespreksagenda zetten. Ik roep daarom de kranten op, beginnend met deze, dagelijks een hele pagina te wijden aan spanningsverminderende, verbindende of cruciale kwesties adresserende, humoristische berichten, verhalen en moppen. Ik geef van elke categorie een eenvoudig voorbeeld dat mij in ieder geval aan het (glim)lachen heeft gebracht toen ik het onlangs voor het eerst hoorde. (1) Man: “Mijn huwelijk is net een sprookje. Als ik thuis kom, zit er een heks op de bank”. (2) Aan een professor in de ontwikkelingspsychologie wordt na afloop van een lezing door een toehoorder gevraagd wanneer het leven  begint. Antwoord van de professor: ‘als je jongste kind het huis verlaat en de hond meeneemt’. (3): Over een meisje dat op zondagsschool een vraag heeft aan God: ‘God, in plaats van mensen dood laten gaan en steeds nieuwe te moeten maken, waarom houdt u niet die u al hebt…’. Serieus dus: een dagelijkse verbale humorvacinnatie verhoogt vrijwel zeker onze weerstand, en zeker onze levensvreugde.

Photo by Priscilla Du Preez on Unsplash

Het is een veel voorkomende klacht, vooral in spannende tijden, zoals deze covid-tijd. S’morgens veel te vroeg wakker worden en niet meteen weer in kunnen slapen maar bestormd worden door allerlei spontaan opvloepende negatieve gedachten, die niet zelden een gevoel van hulpeloosheid-hopeloosheid achterlaten. Eenmaal uit bed en afgeleid door je dagelijkse routines verdwijnen ze meestal wel naar de achtergrond. Maar die wetenschap voorkomt niet dat je de volgende ochtendvroeg opnieuw in zo’n negatieve denkbui terecht kunt komen. Als beginnend psychotherapeut en professor had ik daar veel last van en probeerde met verschilllende methoden ervan af te komen. Zonder veel succes. Ik vroeg collega’s ook niet om hulp, want schaamde me voor mijn klacht. Als psycholoog, vond ik, moet je toch zeker zelf voldoende controle over je denken en voelen hebben. Opmerkelijk genoeg is het ook niet een psycholoog geweest maar een filosoof, Blaise Pascal (1623-1662), die me de weg daaruit wees middels zijn boek Pensées (Gedachten) waarin de volgende uitspraak: ‘Ik heb ontdekt dat al het ongelukkig zijn van mensen voortkomt uit één enkel feit: dat zij niet stil en alleen  kunnen zitten in hun eigen kamer. Ze zoeken in of buitenshuis voortdurend naar afleiding want overgeleverd aan enkel hun gedachten, gaan ze zich na enige tijd ellendig voelen, want uiteindelijk zijn we nu eenmaal feilbare, fragiele, sterfelijke, wezens’. Anders gezegd, hebben we een tijdlang geen afleiding, zoals tijdens nachtelijke wakkerperiodes, dan grijpt ons denken zijn kans tot spontane ontlading en bestormt ons met vooral verontrustende gedachten’. Wetenschappelijk psychologisch onderzoek ondersteunt Pascal’s stelling. Aangetoond is dat de meeste van onze spontane gedachten negatief van inhoud zijn en zich centreren rond 3 thema’s.  (1) Gedachten waarin we ons zelf negatief vergelijken met anderen en waarvan de emotionele uitkomst een gevoel van minderwaardigheid, afgunst of jaloezie kan zijn. (2) Gedachten waarin gebrek aan contact of binding met en liefde van anderen het  thema is en waarvan de uitkomst een gevoel van te weinig waardering in ons leven en eenzaamheid kan zijn. En (3) gedachten waarin een gebrek aan controle over ons zelf, onze prestaties, relaties en situaties centraal staat. De uitkomst daarvan is een gevoel van machteloosheid. De conclusie hieruit is dat ons brein vooral een sociaal brein is. Wordt het niet afgeleid (door smartphone, televisie, sociale en andere media, dagelijkse beslommeringen), dan houdt het zich bijvoorkeur bezig met “making sense of others and ourselves” zoals Lieberman dat in zijn boek The Social Brain zo treffend omschrijft. Met proberen ons zelf en anderen te begrijpen en te voorspellen en sociale pijn, pijn die te maken heeft met relaties, te verwerken. Daarvoor heeft ons brein regelmatig perioden nodig waarin het zich zonder afleidingen daaraan kan wijden. En krijgt het die perioden overdag niet, dan dwingt het die s’nachts wel af. Dat inzicht is voor mij de reden  om mijn gedachten overdag twee meditatieve, stille periodes van circa  20 minuten onafgeleid de vrije hand te geven. En inderdaad, sindsdien laten ze me s’nachts veel vaker met rust.

Photo by Peter Oslanec on Unsplash

Het is alsof er, met de naderende vaccinatie, iets aan het verschuiven is in de beleving van veel mensen om mij heen, en misschien ook wel in mijzelf. Alsof een zeker ongeduld zich van ons meester maakt. Kern daarvan lijkt de angst te zijn dat besmetting met covid ons toch nog eerder bereikt dan het vaccin ertegen. De angst om de boot of de trein te missen, zeg maar. Het lastige daarvan is dat het een reeele angst is. Het kan nog een hele tijd duren  voor de vaccinatie-expeditie volledig is uitgerold. Wat een vreselijke pech als je, terwijl het vaccin al aan anderen wordt uitgereikt maar jij nog niet aan de beurt bent, je toch nog besmet raakt, ernstig ziek wordt  of zelfs overlijdt. En hoe begrijpelijk dat bij velen het geduld met de autoriteiten begint op te raken. En ze zich meer en meer gaan storen aan en bedreigd voelen door anderen die zich niet aan de opgelegde regels houden. Hoewel leed zich nooit laat vergelijken zijn degenen die tussen nu en vaccinatie zullen sterven daarom in zekere zin de meest betreurenswaardige. Terwijl degenen die wel tijdig gevaccineerd worden in zekere zin  te vergelijken met degenen die aan het einde van WO-2 als eerste door de geallieerden uit de nazi-kampen werden bevrijd. Was dat maar iets later gebeurd, dan was het voor velen  te laat geweest. Overdreven vergelijking? Ja en nee. Ja, want de ellende van een nazi-gestuurd concentratie-kamp is absoluut niet te vergelijken met die van een covid-gestuurde lock-down. En ‘nee’, want we spreken niet voor niets van een lock-down. Wat letterlijk zoiets betekent als opsluiting of afgrendeling. Op een ingrijpende manier heeft covid ons van ons gebruikelijke leven en van elkaar  afgegrendeld en zijn het nu de vaccinatie-troepen die ons daaruit moeten bevrijden. Maar die zullen voor sommigen te laat komen. Dat confronteert ons met uiterst pijnlijke vragen. Sterven er de komende maanden mensen die gespaard waren gebleven als de vacinnatie beter was gepland? Of als we, zolang de vaccinatie nog op zich liet wachten,  ons met zijn allen beter aan de regels hadden gehouden? Beide vragen wijzen naar dezelfde les die Covid ons hopelijk voorgoed inprent: wij zijn niet alleen verantwoordelijk en medebepalend voor onze eigen gezondheid en leven. We zijn door hoe we ons gedragen en wat we beslissen ook altijd  medeverantwoordelijk voor de gezondheid, en daarmee voor leven en sterven, van anderen. Laten we daarom, als we eenmaal de vaccinatie-vluchtheuvel hebben gehaald, alsjeblieft niet terugvallen op die achterhaalde oude order van de dag: gezondheidszorg is zelfzorg. Ooit las ik ergens: “Te beginnen vandaag, benader iedereen die je ontmoet alsof deze mens tegen middernacht overleden zal zijn. Geef hem of haar al de aandacht, zorg, vriendelijkheid en begrip die je kunt opbrengen, en doe het zonder daar iets  voor terug te verwachten. Je leven zal nooit meer hetzelfde zijn.”  Of laat mij dat wat bondiger zeggen: wat gezondheid betreft is goed voor jezélf zorgen niet goed genoeg.

Photo by Mufid Majnun on Unsplash

Enkele dagen vóór Kerst, een uur of tien s’avonds. Als ik de huiskamer binnenkom na een on-line lezing vanuit mijn studeerkamer, vertelt mijn vrouw dat een vriendin in paniek heeft gebeld in verband met iets met haar zoon en vraagt of ik terug wil  bellen. Dat doe ik. Ik krijg een angstige vrouw aan de telefoon. Eerder in de avond heeft haar zoon, 18 jaar, eerstejaars student en vanwege corona thuiswonend, zich laten ontvallen dat hij het helemaal niet meer ziet zitten en eigenlijk niet meer wil leven. Het gesprek tussen hen is niet goed verlopen en hij heeft zich in zijn kamer teruggetrokken. Zou ik alsjeblieft met hem willen praten? Omdat ik denk dat het mogelijk niet werkt mijn bereidheid via zijn moeder te laten weten en we elkaar enigzins kennen, bel ik zelf hem op zijn mobiel en stuur een whatsapp. Hij reageert. We hebben een vrij lang gesprek. Gezien de inhoud daarvan stel ik hem voor de volgende ochtend bij mij verder te praten. Wat die ochtend volgt, is niet zozeer een gesprek tussen therapeut en client als wel tussen volwassene en jongere. Over je minderwaardig en depressief voelen, over doodswensen en eenzaamheid en over hoe daarmee om te gaan. Op een gegeven moment vraagt hij of ik die gevoelens zelf ook ken. Ik antwoord dat, als ik het toelaat, ik ook nu nog heel goed kan oproepen hoe pijnlijk negatief ik over mezelf als jongere kon denken. Dat er niets goed aan me was. Dat ik er maar beter niet meer kon zijn. Dat het daarom ook gevaarlijke gedachten waren. Ik zonderde er me mee af en liet me erdoor wegzuigen in een soort doodsverlangen. Maar d at ik inmiddels wel geleerd heb hoe ik ermee moet omgaan, ze moet temmen. “Wat heeft je het meest geholpen?” is zijn vraag. “Mijn niet-helpende, levensbedreigende gedachten die onder dat doodsverlangen  schuilgaan, te uiten”, antwoord ik. “Door ze  op te schrijven, tegen anderen uit te spreken, ze om te zetten in helpende, levensverlangende gedachten. Maar vooral door anderen te vragen me daarbij te helpen. Als ik in die tijd iets moelijk vond, was het anderen om hulp te vragen. Uit eigen ervaring weet ik daarom dat het klopt dat jongeren of volwassenen vaak ook zichzelf veroordelen tot eenzaamheid”. En opeens herinnerde ik mij en vertelde hem het volgende verhaal dat een hulpverlener mij als jongere ooit vertelde en dat voor mij nog altijd ‘behulpzaam’ is.  ‘Een jongere was bezig om een zware steen op te tillen maar dat lukte hem niet. Op een gegeven moment kwam iemand voorbij. Hij zag de jongere een tijdlang worstelen en vroeg: Gebruik je wel al je krachten? “Ja, dat doe ik zeker meneer” antwoordde de jongere geirriteerd. “Nee, dat doe je niet” antwoordde de man: “Ik sta hier al even, maar je hebt me nog altijd niet gevraagd je te helpen.”

Nauwelijks was ik uitverteld of hij reageerde met: “Oké, ik snap het…. Wil je me alsjeblieft helpen…..?”