Als student psychologie was ik gefascineerd door de werken van de grote Russische romanschrijvers als Tolstoj (Oorlog en Vrede, Anna Karenina), Toergenjew (Vaders en Zonen) en Dostojewski (de Gebroeders Karamazow, Schuld en Boete). Voor mij waren het psychologische meesterwerken door hun diepgaande, niets verhullende en vaak vlijmscherpe psychologische inzichten in mensen. Dat gold bij uitstek Dostojewski’s Schuld en Boete. Een boek dat me behalve fascineerde ook verontrustte door de manier waarop de hoofdpersoon, een arme student Raskolnikov genaamd, de meest vreselijke dingen goed praat. Hij vermoordt twee mensen ‘omdat hij dat kan’ en verzint voor de stelling dat hij dat ook mag de meest gevaarlijke rechtvaardigingen. Ik heb het boek onlangs deels herlezen. In de hoop dat Dostojewski’s analyse van de Russische psyche, ook al is ze ruim anderhalve eeuw oud, enig inzicht biedt in de grenzeloze moorddadigheid van de Russische leiders jegens de bevolking van Oekraïne. Centraal in Schuld en Boete staat de moord op medemensen, of eigenlijk meer nog de psychologie van de moordenaar. Raskolnikov wordt door Dostojewski neergezet als iemand die de mening is toegedaan dat de mensheid in twee categorieen uiteenvalt, gewone en ‘buitengewone’ mensen. De laatsten zijn de Alexander de Grote’s, de Julius Caesars en Napoleons onder ons. Ze zijn van nature superieur, veel ‘groter’ dan gemiddeld, en dus mogen ook hun misdaden veel groter dan gemiddeld zijn. Zij mogen letterlijk over hopen lijken gaan. Raskolnikov rekent zichzelf tot deze superieure mensen. In Schuld en Boete heet het zelfs dat zij anderen, zoals een door Raskolnikov omgelegde pandjesbaas, ‘als insekten mogen vertrappen’. Dat is wat er nu in werkelijkheid in Oekraïne ook gebeurt, zoals de televisiebeelden ons dagelijks tonen. Steeds grotere aantallen mensen worden als ongedierte uit hun huizen, steden of land verjaagd en vaak onderweg verpletterend verdelgd. Er zijn commentatoren die menen dat Putin daarmee zal stoppen als hij Oekraïne eronder heeft of, hopelijk al eerder, tot inkeer zal zijn gekomen. Ze vergissen zich vreselijk. Schuld en Boete eindigt in zoverre nog in een beperkt optimisme dat Raskolnikov zich uiteindelijk bij de politie, bij een hogere autoriteit dus, aangeeft. Niet omdat zijn denkbeelden veranderd zijn maar omdat anderen hem daartoe hebben gebracht. Maar voor Poetin geldt dat er boven hem geen autoriteit bestaat. Daarom telt voor hem maar één ding. In haar schokkende boek Putin’s People (2020) formuleert de journaliste Catherine Belton dat in drie woorden: ‘power is sacred’, macht is heilig. Je komt niet aan zijn heilige macht en wie dat wel waagt, zoals inmiddels tallozen in en buiten Rusland hebben ervaren, is zijn leven niet langer zeker of al verloren. Poetin zal zich eerder dood vechten dan zijn macht opgeven. En anders dan in Dostojewski’s tijd beschikt hij nu over de mogelijkheden ons allemaal als insecten de dood mee in te verdelgen. Ik bid dat het Russische volk zelf tijdig genoeg tegen hem in opstand komt. “Mensen“, aldus Dostojewski,”spreken soms van beestachtige wreedheid. Maar dat is volslagen onterecht. Want geen beest is ooit zo wreed als mensen kunnen zijn.”
Photo by Cole Keister on Unsplash