Afgelopen week tijdens een lezing voor ambtenaren en andere werknemers bij de gemeente Deventer legde ik hen via hun smartphone deze twee vragen voor: 1) Wie van jullie denkt dat jij beter auto/scooter rijdt dan de gemiddelde automobilist/scooterrijder in ons land? 2. Wie van jullie denkt dat jij beter met stress kunt omgaan gaan dan de collega’s gemiddeld? Op beide vragen antwoordde 60-70 % van de aanwezigen dat ze beter dan gemiddeld scoren. Formeel genomen raar, want geen van de aanwezigen beschikt over onderzoek dat bewijst dat ze het op deze gebieden beter dan gemiddeld doen. Hebben die Deventenaren dan zo weinig zelfkennis of bescheidenheid? Zijn het grotendeels opscheppers? Het ligt, gelukkig, wat complexer. Psycholoog en Nobelprijs winnaar Daniel Kahneman heeft onderzocht welke denkpatronen aangaande succes en mislukking (of geluk en pech) de evolutie in ons mensen heeft ingebouwd. Kahneman spreekt van de Fundamentele Attributie ( = toeschrijvings-) Fout, kortweg FAF. Kahnemann: “Wanneer we anderen beoordelen zijn we geneigd hun successen toe te schrijven aan omstandigheden of geluk en hun fouten of falen aan hun persoonlijkheid of gebrek aan talenten terwijl wanneer we onze eigen leven of gedrag beoordelen, we het omgekeerde doen. Onze successen schrijven we toe aan onze persoonlijkheid en onze mislukkingen aan omstandigheden of pech.”. Door onze FAF-neiging schrijven aan onszelf meer kwaliteiten toe dan waarover we feitelijk beschikken, en hebben we grote moeite met het erkennen van de rol van geluk in ons leven. Het zijn met name de grote geluksvogels die daar het meest mee worstelen. Zij hebben het meest te verliezen bij de erkenning dat wat ze bereikt hebben vaak minder te maken heeft met talent of inspanning dan met het feit dat het lot hen nu eenmaal beter gezind is geweest. Tal van zeer succesvolle mensen zoals Donald Trump – ook al mag je ‘m absoluut niet je kunt toch moeilijk ontkennen dat hij daar een supervoorbeeld van is – hebben grote moeite te accepteren dat hun successen vooral ook een kwestie van geluk zijn (geweest). Donald accepteert maar niet dat zijn huidige falen, niet herkozen zijn als president, niet het gevolg is geweest van toevallige omstandigheden, zoals haperende stemmachnies of vals spel door concurrenten maar van zijn voor een steeds grotere groep Amerikanen immorele gedrag. Niet alleen reageert hij zwaar beledigd als je begint over de waarschijnlijkheid van gewoon geluk als (mede)bepaler van zijn eerdere successen. Het maakt hem ook onzeker want het wijst erop dat hij minder zelfsturing en zelfcontrole over zijn levensloop heeft dan hij zelf graag wil geloven en wil dat anderen geloven. En dan is er nog dat andere belangrijke psychologische gevolg. Als succes vaak ook een kwestie van geluk is, en dat is het, dan betekent het dat we de ‘minder gelukkigen’ onder ons niet zomaar verantwoordelijk kunnen houden voor hun ‘mindere’ prestaties en beroerdere levenssituaties en hen minstens zo respektvol en meer ondersteunend hebben te behandelen dan de ‘geluksvogels’. Tenminste als respect en zoveel mogelijk gelijke kansen voor iedereen de cruciale morele waarde voor ons is.