Columns

Mijn opleider in de psychotherapie vroeg in een intakegesprek  waar ik mijn ouders het meest dankbaar voor ben. Ik heb lang over een passend antwoord nagedacht. Tot ik het als in een flits opeens wist: “dat ze nooit gescheiden zijn.” Ik kwam daarop, denk ik, omdat bij meerdere van mijn patienten de echtscheiding van hun ouders een zo ingrijpende gebeurtenis voor hen als kind of jongere was geweest, dat de pijn daarvan nog altijd voelbaar oproepbaar was. Wat me vooral trof zijn de loyaliteitsconflicten waarin kinderen heen en weer worden geslingerd en de druk die de ene ouder uitoefent om de andere te ontkennen, op afstand te houden. Ook al was de relatie tussen mijn ouders niet altijd goed en soms merkbaar gespannen, zij hebben ons nooit in de situatie gebracht dat we tussen hen moesten kiezen. Blijkbaar begrepen ze maar al te goed dat als je kinderen hebt en je scheidt, je het risico loopt niet alleen een relatie maar een heel gezelschap op te doeken. Wat dat betreft is veelzeggend dat een oorspronkelijk betekenis van het woord gezin ‘reisgezelschap’ is. Als kind heb je geen keuze aan welk reisgezelschap je wordt toegewezen en rest je aanvankelijk niets anders dan je in te voegen en te vertrouwen op de reisleiders. Dat hun intenties goed zijn en ze competent zijn, weten wat ze doen. Je moet wel. Daardoor is je gezin, je eerste reisgezelschap, ook je eerste wereld en daarmee lange tijd dé wereld. Maar precies daarom, omdat het nog geen andere werelden kent, roept scheiding van ouders in het kind dikwijls ook een alles doordrenkend wereldondergangsgevoel op. Het wordt vaak van het een op het andere moment van de vertrouwde in een vreemde wereld gekieperd. Een wereld waarin niet alleen zoveel anders is, maar je ook niet zelden door je ene ouder onder druk wordt gezet om je andere ouder voortaan als vreemde uit de weg te gaan. Al doen gelukkig niet alle scheidenden ouders dat, jaarlijks verliezen naar schatting zo’n 16.000 kinderen in ons land daardoor voor kortere maar niet zelden ook voor lang(ere) tijd het contact met een van hun ouders. Maar hoe speel je het als kind psychisch klaar je van een ouder te vervreemden als je tot nu toe van die vreemde hebt gehouden? Dan moet je wel je toevlucht nemen tot verdringen, ontkennen. Dat wil zeggen tot het je ook van je eigen gevoelens vervreemden. Zelfvervreemding, de stoornis waarbij jouw authentieke gevoelens en de wensen of eisen van anderen elkaar voortdurend verwarren, kan van grote invloed zijn op jouw relaties later als (jong) volwassene. Het bemoeilijkt vertrouwen. Vertrouwen in jezelf, vertrouwen in anderen. Scheiding baart vaak scheiding. In zijn boek ‘En altijd maar verlangen. De liefdesoorlog van mijn ouders’ doet journalist Frenk van der Linden op indrukwekkende wijze verslag van zijn worsteling als kind en volwassene met de scheiding en vervreemding van zijn ouders. Na lezing was ik mijn ouders nog dankbaarder dan tevoren.

Photo by Jackson Simmer on Unsplash

Onlangs kreeg ik een email van een lezer die me zowel aan het denken als aan het werk heeft gezet. Hij (57), 20 jaar gehuwd met een vrouw (61) en beiden eerder gescheiden, schreef naar aanleiding van de column over het ouderinterview, een methode om als volwassene de levensloop van je ouder(s) beter te leren kennen. Hij betreurde het zijn eigen ouders niet meer te kunnen interviewen, die waren overleden, en zo was hij op het idee gekomen zich door zijn enig kind, zoon (30) uit zijn eerste huwelijk, te laten interviewen. Maar diens hoofd stond er toen niet naar. Toen hij tijden later met zijn vrouw besprak zijn zoon nog eens te vragen, kwam opeens het idee bij hem op: “Maar waarom interviewen wij elkaar niet? Het grootste deel van ons leven hebben we elkaar niet gekend. Wie weet horen we dingen die we nog niet wisten maar waarvan het leuk of goed is die te weten”. Zo gezegd zo gedaan. Een klein aantal vragen moesten ze overgeslaan omdat je die eigenlijk alleen aan je eigen ouders kunt stellen, zoals ‘hoe hebben je vader en moeder elkaar ontmoet?’. Ze ervoeren ook hoe belangrijk het is af te spreken dat je als geinterviewde altijd het recht hebt om te  passen en de ander dan niet doorvraagt. Bijvoorbeeld, in geval je gescheiden bent, naar vroegere liefdesrelaties. Het kan ook gelden voor andere onderwerpen. Zo wist hij niet dat zij als jongvolwassene jarenlang accordeon had gespeeld, daar professioneel goed in was, met haar bandje zelfs vaak was opgetreden. Ze was daar van de een op de andere dag mee gestopt vanwege conflicten in dat bandje. Maar daarover wilde ze vooralsnog niks kwijt. Niet aandringen dus. Een cruciaal moment, zo schreef hij, was toen hij haar de vraag stelde ‘zijn er gezondheidsklachten waar jij je zorgen over maakt? Ze zweeg een tijdlang, toen welden er tranen op en vervolgens vertelde ze al tijden benauwdheidsklachten te hebben, een onregelmatige hartslag en uitstralende pijn naar haar linkerarm. Dat maakte haar ongerust. Maar als echte binnenvetter had ze daarover uit zichzelf nooit iets gezegd. Doordat ze dat nu gelukkig wel deed, weten ze inmiddels na onderzoek dat er met haar hart niets mis is. Wel lijkt ze op weg naar een heftige burn-out. “Het voorkómen daarvan” schreef hij, “hebben we tot ons gezamelijke doel gemaakt”. Hij eindigt zijn email als volgt: “Door het interview kom je veel van je partner kwa levensloop en persoonlijke ontwikkeling of toestand te weten. Dat is leuk, nuttig of voelt gewoon goed. Maar nou mijn vraag. Is er ook een wetenschappelijk onderbouwde lijst beschikbaar, of te maken, waarmee je om de zoveel tijd samen je relatie kunt ‘diagnosticeren’? Om zeg maar af te vinken wat goed  gaat, wat niet, en waar reparaties aan de orde zijn.  Noem het wat mij betreft een Periodieke Relatiekeuring, zoals de APK voor auto’s”. Mijn antwoord: “Zeker weten”. En mijn toezegging aan hem: “Ik  kom daar binnenkort op terug”.

Er is over de gevolgen van de corona-crisis inmiddels een hele optocht aan voorspellingen aan ons voorbij getrokken. Een selectie. Door corona zou de gezondheidszorg in elkaar storten, artsen steeds vaker over leven en dood beslissen door voor jong  en tegen dor hout te kiezen, zouden volksopstanden tegen de vrijheidsbeperkende maatregelen de samenleving ontregelen, kinderen niet meer reparabele onderwijsachterstanden oplopen, huiselijk geweld dramatisch toenemen, en het aantal echtscheidingen door het dak gaan. Hoewel er voor geen van deze voorspellingen hard bewijs is, met misschien een ‘lichte’ uitzondering voor huiselijk geweld, hangen ze nog steeds als donderwolken boven ons gemoed en samenleving. Zoals we afgelopen week met het gedoe rondom de avondklok hebben ervaren. Dat heeft alles te maken met de psychologische kenmerken van een crisis. Eenvoudig gezegd is crisis een toestand waarin je niet meer op de gebruikelijke manieren  belangrijke levensdoelen, zoals gezondheid, kunt bereiken terwijl nieuwe manieren (nog) niet beschikbaar zijn of onzeker is hoe effectief die zullen zijn. De combinatie van bedreigde levensdoelen en de onzekerheid over  effectiviteit leidt onvermijdelijk tot verhoogde spanning of stress, zowel individueel, relationeel als maatschappelijk. En tot meer onenigheid. Want niets doen is in een crisis geen optie. Om uit de crisis te komen moet er uitgeprobeerd, geexperimenteerd worden en is tolerantie voor eventuele fouten die daarbij gemaakt worden cruciaal, evenals gelegenheid geven daarvan te leren. Een crisis is daardoor materieel en emotioneel vaak pijnlijk en vraagt offers  waarvan de last dikwijls zeer ongelijk verdeeld is. Maar een crisis kan ook nieuwe perspectieven en oplossingen voortbrengen, die anders nooit of pas na zeer lange tijd zouden zijn gevonden of ontwikkeld. Laat ik echtscheidingen als voorbeeld nemen. Van allerlei kanten is voorspeld dat die door de corona-crisis zouden toenemen. De redenering daarbij is dat wankele relaties door de corona-stress net dat duwtje kunnen krijgen waardoor ze omvallen. Simpel gezegd, als je toch al genoeg van elkaar of de ruzies begon te krijgen,  dan zorgt de hele dag op elkaars lip zitten door de lockdown er wel voor dat de maat nu echt vol raakt. Toch is er voor toename van echtscheidingen geen bewijs, eerder voor een afname. Is dat omdat scheidingen nu uitgesteld worden maar er straks après-crisis een tsunami van losbreekt? Of geldt ook voor partnerrelaties ‘verspil niet de gelegenheden die een goede crisis biedt’. Bij een inmiddels niet meer zo wankel stel uit mijn praktijk maakte juist het feit dat ze veel vaker met elkaar thuis opgescheept zaten, dat ze in gesprek raakten over kwesties waar eerder geen aandacht of tijd voor was. Het ontlokte hem de uitspraak: “Door al onze gesprekken de laatste tijd heb ik ontdekt dat zij vooral mijn beste vriend is. Die wil ik niet verliezen”. Waarop zij heel bijdehand antwoordde: “Als je maar onthoud dat de enige manier mij als vriend te houden is er een te zijn”. Had Nietzsche dan toch gelijk toen hij schreef: “Niet het gebrek aan liefde maar het gebrek aan vriendschap maakt huwelijken ongelukkig?”.

Photo by bennett tobias on Unsplash

Het is in de late namiddag. Ik zit al uren intensief te werken aan een lastig wetenschappelijk artikel, maar het schiet niet echt op en tast mijn stemming behoorlijk aan. Ik besluit dat het wel even genoeg is geweest. Terwijl ik mijn laptop dichtklap en opsta, valt mijn blik op het park aan de overkant van de singel waaraan ik woon. En valt mijn mond open van bewondering. De zon schijnt voluit, de lucht is van een wonderschoon lichtblauw, en op de oever en de rest van het park daarachter ligt een schitterende sneeuwlaag. Eerder die middag heb ik wel even opgemerkt dat het begon te sneeuwen maar mijn aandacht is verder uitsluitend naar mijn werk uitgegaan. Terwijl ik een tijdlang gebiologeerd naar de schoonheid daarbuiten sta te kijken, gebeurt er ook iets in mij. Alsof een verlangen ontwaakt. Een verlangen om deze schoonheid op de een of andere manier stil te doen staan, blijvend te maken, iets te doen waardoor ze niet meer verdwijnt of in ieder geval weer opgeroepen kan worden. Is dat waarom mensen zulke beelden als daarbuiten naschilderen, fotograferen, filmen, beschrijven? Is dat ook waarom sommigen van ons muzikale  composities scheppen? Om via de schoonheid daarvan de schoonheid van de wereld of van de natuur, vorm, vastlegging en herhaalbaarheid te geven? Terwijl ik naar buiten kijk, het sneeuwt nog steeds, hoor in mijn hoofd als het ware klanken. Uit  het muzikale werk de Vier Jaargetijden van Vivaldi, het concert getiteld Winter. Al mijn hele leven roept een deel daarvan in mijn fantasie het beeld op van langzaam vallende sneeuwvlokken. Nu ook, ik hoor ze bijna vallen. Merkwaardig, want in het echt maken ze geen geluid. Terwijl de schoonheid daarbuiten me fascineert en bijna ontroert, gebeurt er innerlijk nog iets anders. De ontstemming over het maar niet vlotten van het artikel waaraan ik werk, ebt weg. Het gevaar in mijn vak is dat ik vooral bezig ben met wat in de wereld problematisch is. Met het leed, de tekorten, de manco’s, met wat niet lukt, met de lelijkheid. En daardoor soms onvoldoende oog en oor hebt voor de schoonheid die er ook is. En voor hoe helend, hoe therapeutisch, aandacht voor schoonheid kan zijn. De Engelse schrijver Richard John Jefferies (1848 – 1887) die als  geen ander de schoonheid van de natuur – van wat hij noemt ‘wild life’ – in woorden heeft gevat, zegt het zo: “In de uren die we alleen aan schoonheid besteden, leven we pas echt”. Hoeveel waarheid in die woorden schuilgaat, werd mij duidelijk in een gesprek met een goede vriend die door een ruggemerginfarct grotendeels verlamd is. “Ze vragen me wel eens”, zei hij,” of ik zo nog wel wil blijven leven. Ik ben tot de conclusie gekomen, dat zolang ik schoonheid kan ervaren, in de natuur, in kunst, in muziek, in gesprekken, in herinneringen, ik wil leven”. Starend uit het raam van mijn studeerkamer herhaal ik in stilte zijn woorden. En besluit zijn conclusie te onderschrijven.

Photo by TORSPOMEDIA on Unsplash

Een jaar of wat geleden publiceerden haar vader en ik een boek over het leven en de zelfdoding van de 13-jarige Saskia. Als  titel kozen we uit haar dik tweeduizend dagboekpagina’s  deze  uitspraak: ‘Het is net of ik hier niet hoor’. Een zin  waarmee ze kort voor haar dood de problematische relatie typeerde  die zij tussen haarzelf en de wereld ervoer.

Blijkbaar is haar diep verdrietige slotconclusie geweest, dat ze hier – ‘op deze wereld en in dit leven’ – niet thuis hoorde en ook nooit zou horen. Ik heb me sindsdien vaak afgevraagd voor hoeveel jongeren dat geldt en die vraag regelmatig gesteld aan degenen die voor psychologische hulp bij mij kwamen of komen.

Het is altijd weer schrikken als het antwoord van 13- tot 17-jarigen luidt dat ze niet overtuigd ‘ja’ tegen het leven, tegen de wereld, kunnen zeggen omdat ze zich nergens echt thuis voelen. Mijn indruk is  dat dit nu geldt voor een groeiende groep  jongeren als gevolg van de pandemie en de rollercoaster aan maatregelen en levensinperkingen waar ze  voortdurend en zonder duidelijke einddatum of perspectief mee geconfronteerd worden.

De jongeren die ik spreek worstelen ermee door corona niet normaal aan het leven deel te kunnen nemen. Een aanzienlijk deel dreigt geïsoleerd te raken, lukt het niet goed relaties op te bouwen en te onderhouden en daarmee het gevoel te hebben ergens echt bij te horen. Ergens echt thuis te zijn. Behalve gedeprimeerdheid of depressie roept dat ook agressie op. Mogelijk dat ik, door mijn selectieve steekproef, een te somber beeld heb. Maar ik roep op er rekening mee te houden  dat ons heftige corona-naschokken aan psychische problemen onder jongeren te wachten staan. Want de genoemde problemen zijn niet louter belevingen van jongeren.  Van alle groepen zijn het jongeren die door de covid-maatregelen  het hardst in hun persoonlijke en psychologische ontwikkeling  worden geraakt. Hen wordt in feite opgelegd levensvreugde en ruimte af te staan  ten behoeve van de veiligheid en gezondheid van de oude(re) generaties. En hoewel zij daarvoor weinig anders terugkrijgen dan persoonlijke en psychologische problemen, blijken de meesten toch tot die solidariteit bereid. Bewonderenswaardig. Maar absoluut niet bewonderenswaardig is dat in de covid-routekaart en lange termijn planning niets is opgenomen om bij jongeren de emotionele schade te beperken en psychologische hulpverlening uit te breiden en goed te organiseren.

Toen Freud ooit werd gevraagd wat zijn psychologische inzichten hem zelf hadden gebracht, luidde zijn fantastische antwoord: ‘Het vermogen om met mezelf om te gaan, om me in mijn eigen leven heimisch (thuis) te voelen’.

Dat is wat Saskia niet lukte en wat bij een aantal  jongeren dreigt te mislukken. Dat is ook wat een collega en mij heeft geprikkeld  een cursus psychologie voor jongeren samen te stellen onder de titel   ‘Psychologisch’. Want het is toch niet meer dan ‘logisch’ om juist nu bij  jongeren het vermogen te versterken om thuis, op school, in het leven,  vaardig met zichzelf, hun  gevoelens en  hun gedachten om te  kunnen gaan?

Waarom lukt het journalisten en commentatoren soms niet de beestjes bij hun naam te noemen? Neem de rellen van afgelopen week. Voortdurend gaat het over jongeren – soms zelfs over deelnemers – die vernielingen aanrichten, plunderen, brandstichten, de politie bekogelen. Maar iedereen kon zien dat het van de jongeren  voornamelijk jonge mannen zijn die zich daaraan schuldig maken. Oftewel, mánnen zijn het probleem. Niet meisjes of vrouwen. Die houden zich afzijdig, blijven na 21 uur thuis of protesteren via geweldloze demonstraties overdag. Dus als de nachtelijke gewelddadigheden en ontoelaatbare vernielingen primair aan mannen toe te schrijven zijn, laten we dat dan ook zo doen. Onderzoek het vanuit die conclusie en pak het probleem ook zo aan. Dat wil zeggen: roep de volwassen mannen op die rellen op de eerste plaats te benaderen als hun verantwoordelijkheid. Dat zeg ik, als man, dus ook tegen mezelf. Wij volwassen mannen doen blijkbaar, in eigen kring dan wel in de gemeenschappen of groepen waar we deel van uitmaken, niet genoeg om te voorkomen dat jongere mannen over de rooie gaan en agressieve impulsen gaan botvieren als hun frustraties en stress in het dagelijks leven oplopen. Terwijl we meesters zijn in het afstraffen daarvan (snelrecht), zijn we blijkbaar imbecielen in het voorkomen dat het zover komt. Als wij mannen iets aan onze zonen, leerlingen en sportpupillen hebben mee te geven, dan is het wel om op een constructieve manier om te gaan met conflicten en te leren verdragen dat sommige conflicten simpelweg niet oplosbaar zijn. De oudere mannen kunnen in dit opzicht  als vader, leerkracht of trainer een goed rolmodel voor de jongere mannen zijn. Veel van de relschoppers en hun meelopers missen zo’n rolmodel, is mijn overtuiging. Een aantal jaren terug was ik voorzitter van een adviesgroep van de gemeente Rotterdam,  waarvan ook (toen nog niet burgermeester) Ahmed Aboutaleb deel uitmaakte. Wij spraken veel met jongeren – en deden onderzoek bij jongerengroepen, ook in achterstandswijken. Veel van de jongens daar groeiden ‘vaderloos’ op. De vader was of afwezig, leverde niet of nauwelijks een bijdrage aan de opvoeding of was een ongunstig rolmodel. Afgelopen dinsdag, na de ernstige rellen in zijn stad, richtte Aboutaleb zich in een videoboodschap tot de reljongeren en gaf ze op een onorthodoxe maar terechte manier van katoen. Vervolgens tot de ouders met “Ouders, ja, u bent er ook nog. Heeft u uw zoon gemist, en afgevraagd waar hij was? Heeft u ‘m ook gebeld ‘kom thuis want het is 9 uur geweest… Heeft u die (geplunderde) spulletjes gezien en gedacht het is normaal dat het zo gaat’”? Wel burgervader, die vragen stellen is ze beantwoorden. Voor veel van die jongens geldt dat hun ouders niet meer functioneren. Van moeder trekken ze zich weinig aan en vader is afwezig. Mijn advies: spoor de ‘vaderloze’ jongens in je stad op, koppel ze ieder voor langere tijd aan een ‘vader’, aan een goed rolmodel. Ik verzeker je dat het je een hoop gelazer gaat  schelen.

Photo by Alex Young on Unsplash

Laat ik maar meteen met de deur in huis vallen. We leven al maandenlang veel te serieus, we lachen veel te weinig en humor, volgens Mark Twain, Amerika’s leukste schrijver ooit, ‘the spice of life’, ‘de smaakmaker van ons leven’, is in de omgang met ons zelf en anderen inmiddels ver te zoeken. Waar bij andere rampen meestal binnen tien minuten de eerste moppen al van de band rollen, ligt de productie van humor, althans van niet-digitale, verbale humor, van grappen en moppen die we aan elkaar (door)vertellen, thuis, op het werk, op de club, nu al maandenlang stil. De gebruikelijke broedplaatsen daarvan, kroegen, theaters en andere sociale verzamelplaatsen, zitten op slot. En mogelijk durven we het ook niet meer. Bang dat we het virus op haar tenen trappen en het wraak komt nemen. We proberen dat verlies aan verbale humorvolle interacties wel te compenseren met digitale, met filmpjes, videos, electronische afbeeldingen. Maar die kunnen echt niet op tegen die andere beelden, die van dagkoersen van besmettingen, ziekenhuisopnames en overlijdens, waar we de Godganse dag mee bestookt worden. Bovendien moet echt werkzame humor in woorden gegoten worden, verteld en doorverteld. Er moet met elkaar om gelachen, gebulderd liefst, kunnen worden. Veel mensen zeggen het niet hardop maar denken het wel: het leven is op deze humorloze covidmanier zo langzamerhand echt niet leuk meer. Je ziet het ook aan ze. Loop een winkelcentrum of supermarkt binnen. Je hoort al tijden geen lach meer. Wat je tegenkomt zijn voornamelijk achter kapjes schuilgaande verstrakte gezichten, angstige ogen, mensen die elkaar vooral ontwijken en zo snel als maar kan weer weg proberen te komen. Op straat hetzelfde beeld. We zijn voortdurend tegemoetkomers aan het inschatten als potentiele besmettingsbronnen. Alles ten behoeve van onze en andermans gezondheid. Toch, die  humorloze, stressvolle vermijdingsomgang is zelf emotioneel ongezond. Zonder humor missen we een spanningsventiel, zijn humeuriger, ontstemder, gedeprimeerder, Bovendien kan humor behalve ontspannen, ons ook  verbinden met anderen (‘we zitten in hetzelfde schuitje’) of cruciale kwesties, leven en dood, op de gespreksagenda zetten. Ik roep daarom de kranten op, beginnend met deze, dagelijks een hele pagina te wijden aan spanningsverminderende, verbindende of cruciale kwesties adresserende, humoristische berichten, verhalen en moppen. Ik geef van elke categorie een eenvoudig voorbeeld dat mij in ieder geval aan het (glim)lachen heeft gebracht toen ik het onlangs voor het eerst hoorde. (1) Man: “Mijn huwelijk is net een sprookje. Als ik thuis kom, zit er een heks op de bank”. (2) Aan een professor in de ontwikkelingspsychologie wordt na afloop van een lezing door een toehoorder gevraagd wanneer het leven  begint. Antwoord van de professor: ‘als je jongste kind het huis verlaat en de hond meeneemt’. (3): Over een meisje dat op zondagsschool een vraag heeft aan God: ‘God, in plaats van mensen dood laten gaan en steeds nieuwe te moeten maken, waarom houdt u niet die u al hebt…’. Serieus dus: een dagelijkse verbale humorvacinnatie verhoogt vrijwel zeker onze weerstand, en zeker onze levensvreugde.

Photo by Priscilla Du Preez on Unsplash

Het is een veel voorkomende klacht, vooral in spannende tijden, zoals deze covid-tijd. S’morgens veel te vroeg wakker worden en niet meteen weer in kunnen slapen maar bestormd worden door allerlei spontaan opvloepende negatieve gedachten, die niet zelden een gevoel van hulpeloosheid-hopeloosheid achterlaten. Eenmaal uit bed en afgeleid door je dagelijkse routines verdwijnen ze meestal wel naar de achtergrond. Maar die wetenschap voorkomt niet dat je de volgende ochtendvroeg opnieuw in zo’n negatieve denkbui terecht kunt komen. Als beginnend psychotherapeut en professor had ik daar veel last van en probeerde met verschilllende methoden ervan af te komen. Zonder veel succes. Ik vroeg collega’s ook niet om hulp, want schaamde me voor mijn klacht. Als psycholoog, vond ik, moet je toch zeker zelf voldoende controle over je denken en voelen hebben. Opmerkelijk genoeg is het ook niet een psycholoog geweest maar een filosoof, Blaise Pascal (1623-1662), die me de weg daaruit wees middels zijn boek Pensées (Gedachten) waarin de volgende uitspraak: ‘Ik heb ontdekt dat al het ongelukkig zijn van mensen voortkomt uit één enkel feit: dat zij niet stil en alleen  kunnen zitten in hun eigen kamer. Ze zoeken in of buitenshuis voortdurend naar afleiding want overgeleverd aan enkel hun gedachten, gaan ze zich na enige tijd ellendig voelen, want uiteindelijk zijn we nu eenmaal feilbare, fragiele, sterfelijke, wezens’. Anders gezegd, hebben we een tijdlang geen afleiding, zoals tijdens nachtelijke wakkerperiodes, dan grijpt ons denken zijn kans tot spontane ontlading en bestormt ons met vooral verontrustende gedachten’. Wetenschappelijk psychologisch onderzoek ondersteunt Pascal’s stelling. Aangetoond is dat de meeste van onze spontane gedachten negatief van inhoud zijn en zich centreren rond 3 thema’s.  (1) Gedachten waarin we ons zelf negatief vergelijken met anderen en waarvan de emotionele uitkomst een gevoel van minderwaardigheid, afgunst of jaloezie kan zijn. (2) Gedachten waarin gebrek aan contact of binding met en liefde van anderen het  thema is en waarvan de uitkomst een gevoel van te weinig waardering in ons leven en eenzaamheid kan zijn. En (3) gedachten waarin een gebrek aan controle over ons zelf, onze prestaties, relaties en situaties centraal staat. De uitkomst daarvan is een gevoel van machteloosheid. De conclusie hieruit is dat ons brein vooral een sociaal brein is. Wordt het niet afgeleid (door smartphone, televisie, sociale en andere media, dagelijkse beslommeringen), dan houdt het zich bijvoorkeur bezig met “making sense of others and ourselves” zoals Lieberman dat in zijn boek The Social Brain zo treffend omschrijft. Met proberen ons zelf en anderen te begrijpen en te voorspellen en sociale pijn, pijn die te maken heeft met relaties, te verwerken. Daarvoor heeft ons brein regelmatig perioden nodig waarin het zich zonder afleidingen daaraan kan wijden. En krijgt het die perioden overdag niet, dan dwingt het die s’nachts wel af. Dat inzicht is voor mij de reden  om mijn gedachten overdag twee meditatieve, stille periodes van circa  20 minuten onafgeleid de vrije hand te geven. En inderdaad, sindsdien laten ze me s’nachts veel vaker met rust.

Photo by Peter Oslanec on Unsplash

Het is alsof er, met de naderende vaccinatie, iets aan het verschuiven is in de beleving van veel mensen om mij heen, en misschien ook wel in mijzelf. Alsof een zeker ongeduld zich van ons meester maakt. Kern daarvan lijkt de angst te zijn dat besmetting met covid ons toch nog eerder bereikt dan het vaccin ertegen. De angst om de boot of de trein te missen, zeg maar. Het lastige daarvan is dat het een reeele angst is. Het kan nog een hele tijd duren  voor de vaccinatie-expeditie volledig is uitgerold. Wat een vreselijke pech als je, terwijl het vaccin al aan anderen wordt uitgereikt maar jij nog niet aan de beurt bent, je toch nog besmet raakt, ernstig ziek wordt  of zelfs overlijdt. En hoe begrijpelijk dat bij velen het geduld met de autoriteiten begint op te raken. En ze zich meer en meer gaan storen aan en bedreigd voelen door anderen die zich niet aan de opgelegde regels houden. Hoewel leed zich nooit laat vergelijken zijn degenen die tussen nu en vaccinatie zullen sterven daarom in zekere zin de meest betreurenswaardige. Terwijl degenen die wel tijdig gevaccineerd worden in zekere zin  te vergelijken met degenen die aan het einde van WO-2 als eerste door de geallieerden uit de nazi-kampen werden bevrijd. Was dat maar iets later gebeurd, dan was het voor velen  te laat geweest. Overdreven vergelijking? Ja en nee. Ja, want de ellende van een nazi-gestuurd concentratie-kamp is absoluut niet te vergelijken met die van een covid-gestuurde lock-down. En ‘nee’, want we spreken niet voor niets van een lock-down. Wat letterlijk zoiets betekent als opsluiting of afgrendeling. Op een ingrijpende manier heeft covid ons van ons gebruikelijke leven en van elkaar  afgegrendeld en zijn het nu de vaccinatie-troepen die ons daaruit moeten bevrijden. Maar die zullen voor sommigen te laat komen. Dat confronteert ons met uiterst pijnlijke vragen. Sterven er de komende maanden mensen die gespaard waren gebleven als de vacinnatie beter was gepland? Of als we, zolang de vaccinatie nog op zich liet wachten,  ons met zijn allen beter aan de regels hadden gehouden? Beide vragen wijzen naar dezelfde les die Covid ons hopelijk voorgoed inprent: wij zijn niet alleen verantwoordelijk en medebepalend voor onze eigen gezondheid en leven. We zijn door hoe we ons gedragen en wat we beslissen ook altijd  medeverantwoordelijk voor de gezondheid, en daarmee voor leven en sterven, van anderen. Laten we daarom, als we eenmaal de vaccinatie-vluchtheuvel hebben gehaald, alsjeblieft niet terugvallen op die achterhaalde oude order van de dag: gezondheidszorg is zelfzorg. Ooit las ik ergens: “Te beginnen vandaag, benader iedereen die je ontmoet alsof deze mens tegen middernacht overleden zal zijn. Geef hem of haar al de aandacht, zorg, vriendelijkheid en begrip die je kunt opbrengen, en doe het zonder daar iets  voor terug te verwachten. Je leven zal nooit meer hetzelfde zijn.”  Of laat mij dat wat bondiger zeggen: wat gezondheid betreft is goed voor jezélf zorgen niet goed genoeg.

Photo by Mufid Majnun on Unsplash

Enkele dagen vóór Kerst, een uur of tien s’avonds. Als ik de huiskamer binnenkom na een on-line lezing vanuit mijn studeerkamer, vertelt mijn vrouw dat een vriendin in paniek heeft gebeld in verband met iets met haar zoon en vraagt of ik terug wil  bellen. Dat doe ik. Ik krijg een angstige vrouw aan de telefoon. Eerder in de avond heeft haar zoon, 18 jaar, eerstejaars student en vanwege corona thuiswonend, zich laten ontvallen dat hij het helemaal niet meer ziet zitten en eigenlijk niet meer wil leven. Het gesprek tussen hen is niet goed verlopen en hij heeft zich in zijn kamer teruggetrokken. Zou ik alsjeblieft met hem willen praten? Omdat ik denk dat het mogelijk niet werkt mijn bereidheid via zijn moeder te laten weten en we elkaar enigzins kennen, bel ik zelf hem op zijn mobiel en stuur een whatsapp. Hij reageert. We hebben een vrij lang gesprek. Gezien de inhoud daarvan stel ik hem voor de volgende ochtend bij mij verder te praten. Wat die ochtend volgt, is niet zozeer een gesprek tussen therapeut en client als wel tussen volwassene en jongere. Over je minderwaardig en depressief voelen, over doodswensen en eenzaamheid en over hoe daarmee om te gaan. Op een gegeven moment vraagt hij of ik die gevoelens zelf ook ken. Ik antwoord dat, als ik het toelaat, ik ook nu nog heel goed kan oproepen hoe pijnlijk negatief ik over mezelf als jongere kon denken. Dat er niets goed aan me was. Dat ik er maar beter niet meer kon zijn. Dat het daarom ook gevaarlijke gedachten waren. Ik zonderde er me mee af en liet me erdoor wegzuigen in een soort doodsverlangen. Maar d at ik inmiddels wel geleerd heb hoe ik ermee moet omgaan, ze moet temmen. “Wat heeft je het meest geholpen?” is zijn vraag. “Mijn niet-helpende, levensbedreigende gedachten die onder dat doodsverlangen  schuilgaan, te uiten”, antwoord ik. “Door ze  op te schrijven, tegen anderen uit te spreken, ze om te zetten in helpende, levensverlangende gedachten. Maar vooral door anderen te vragen me daarbij te helpen. Als ik in die tijd iets moelijk vond, was het anderen om hulp te vragen. Uit eigen ervaring weet ik daarom dat het klopt dat jongeren of volwassenen vaak ook zichzelf veroordelen tot eenzaamheid”. En opeens herinnerde ik mij en vertelde hem het volgende verhaal dat een hulpverlener mij als jongere ooit vertelde en dat voor mij nog altijd ‘behulpzaam’ is.  ‘Een jongere was bezig om een zware steen op te tillen maar dat lukte hem niet. Op een gegeven moment kwam iemand voorbij. Hij zag de jongere een tijdlang worstelen en vroeg: Gebruik je wel al je krachten? “Ja, dat doe ik zeker meneer” antwoordde de jongere geirriteerd. “Nee, dat doe je niet” antwoordde de man: “Ik sta hier al even, maar je hebt me nog altijd niet gevraagd je te helpen.”

Nauwelijks was ik uitverteld of hij reageerde met: “Oké, ik snap het…. Wil je me alsjeblieft helpen…..?”