beheerder21

De afgelopen dagen is door de media massaal bericht dat de Wereld Gezondheids Organisatie (WHO) burn-out officieel heeft erkend als ziekte, als medische aandoening kortom. Dat bericht is  onjuist. Wat de WHO afgelopen woensdag heeft laten weten is dat ze in de 11de herziening van de Internationale Classificatie van Ziektes (ICD-11), die over enige tijd officieel wordt, burn-out op een wat andere manier heeft omschreven als in de huidige versie (ICD-10). En wel als een (uitsluitend) werkgerelateerd verschijnsel dat van invloed is of kan zijn op de gezondheidstoestand van mensen of hun contact met de gezondheidszorg. Het is het gevolg van chronische stress op de werkplek die niet goed gemanaged is/wordt en gekenmerkt wordt door a) langdurige vermoeidheid, verlies van energie en gevoelens van uitputting; b) toenemende gevoelens van vervreemding, negativisme of cynisme ten aanzien van het werk; en c) verminderde productiviteit en slagvaardigheid. Kortom, burn-out is geen ziekte maar een reactiepatroon. Wat niet uitsluit dat het een risico op ziekte(n) kan vormen. Na afloop van een college waarin ik dit uitlegde, kwam een student naar mij toe en vroeg “Hebt ú wel eens een burn-out gehad?” “Ik heb de indruk dat u heel veel werkt” vervolgde ze, “en dus best risico op burn-out loopt”. Ik heb haar naar waarheid geantwoord dat ik ooit een keer op de rand van een burn-out heb gezeten maar er net op tijd aan ontsnapt ben. Ik was toen zelf in dienst van de WHO en werkte me een slag in de rondte, met name in  vluchtelingenkampen en oorlogsgebieden. Een oudere en wijzere collega die zag dat ik me langzamerhand aan het uitputten was en steeds cynischer werd over het nut van ons werk daar, ontfermde zich over mij en leerde me mijn aandacht en energie beter te verdelen over de vijf centrale levensgebieden: relaties, werk, gezondheid, vrijetijd en spiritualiteit. Weliswaar niet altijd in gelijke porties maar nooit een daarvan lange(re) tijd verwaarlozend. Het opmerkelijke effect daarvan was dat ik na enige tijd het gevoel had niet alleen de controle over inhoud en tempo van mijn werk terug te krijgen maar er ook weer van te gaan houden. Maar hij leerde me nog iets anders, cruciaal voor iemand met zo’n sterke neiging tot ‘het is nooit goed genoeg’ en ‘altijd van het ergste uit gaan’ als ik heb. En dat was om dagelijks ook mijn zegeningen te tellen. Dat doe ik nog altijd met enige regelmaat, onder andere door voordat ik ga slapen, te denken aan drie goede dingen die er die dag gebeurd zijn en of ik daar een rol in had of niet. Vaak schrijf ik ze ook op en lees ze om de zoveel tijd terug. Een methode die, zo blijkt inmiddels uit onderzoek, cynisme en depressiviteit vermindert of voorkomt. Anders gezegd,  voorkómen van burn-out is vooral een kwestie van leefwijze. Of van wijzer leven zo je wilt. Feedback van anderen serieus nemen hoort daar zeker bij. Het is er zelfs voorwaarde voor.

Een student viel me tijdens een cursus psychologie vooral op door het feit dat ze veelal oogcontact vermeed, niet deelnam aan discussies in de groep, geen vragen stelde en ook weinig of geen uitwisseling met de andere studenten leek te hebben. Het leek er ook op dat ze weinig of geen betrokkenheid of interesse ervoer in de inhoud van de cursus. Dat riep een zekere ergernis bij mij op want het is een keuzevak. Niemand had haar tot deelname gedwongen. Omdat actieve betrokkenheid in de colleges voor mij één van de beoordelingscriteria is, vroeg ik haar na afloop van een college of ik haar even kon spreken. Ze schrok duidelijk van het verzoek, alsof het een aankondiging van onheil was. Ik legde haar uit dat ik graag van haar wilde weten hoe ze de cursus ervoer, of ze er voor haar gevoel op haar plaats was en dat ik graag ook haar stem wat vaker zou willen horen. Haar antwoord was dat ze de cursus interessant vond, wel degelijk betrokken was maar dat ze nu eenmaal liever luisterde dan sprak. Ik zei haar dat ik graag zou zien dat ze voortaan wat vaker aan de gesprekken in de groep zou deelnemen en haar mening of inzicht zou geven. Dat ik daar in ieder geval benieuwd naar was en waarschijnlijk de anderen ook. In het volgende college deed ze daartoe één keer een poging, maar klapte meteen weer dicht toen een medestudent haar interrupeerde. Onderdeel van datzelfde college was het door de studenten invullen van een angst-zelfdiagnosevragenlijst. Na afloop bleef ze even staan alsof ze me iets wilde zeggen. Maar liep vervolgens toch door. Die avond stuurde ik haar een email met daarin mijn vermoeden. Die werd onmiddellijk beantwoord. Ze wilde graag een gesprek naar aanleiding van de vragenlijst. Daaruit bleek dat ze aan een ernstige sociale angststoornis lijdt. Ze vermijdt allerlei sociale situaties en uitwisselingen zoveel mogelijk, uit angst iets doms of stoms te doen, in verlegenheid te raken of negatief door anderen te worden beoordeeld. Die angst heeft ze al jaren en hindert haar zeer. Ze schaamt zich ook heel erg voor die angst, praat er daarom niet met anderen over, zelfs niet met haar ‘beste’ vriendin en heeft er tot nu toe, begrijpelijkerwijze, ook geen hulp voor gezocht.  Stel ik had het bovenstaande niet geweten, dan zou ik mogelijk – mijn taak is ook studenten eindcijfers te geven voor de verschillende opdrachten en actieve deelname aan de cursus – haar minder gunstig of negatiever hebben beoordeeld dan fair of ‘terecht’ is. Hoe vaak zal dit ‘onrecht’ voorkomen? Ik vrees vaak. Sociale angststoornis komt bij circa 8-10% van de jeugdigen en jong-volwassenen voor, maar slechts een minderheid krijgt de wel beschikbare effectieve behandeling daarvoor. Terwijl aangetoond is dat de stoornis hun schoolprestaties en functioneren (zeer) nadelig kan beinvloeden, daarmee hun talenten en mogelijkheden onderontwikkeld laten en zo hun zelfbeeld (verder) ondermijnen.(Zij krijgt inmiddels behandeling en het ‘werkt’)

Een dag of wat geleden stuurde mijn vrouw mij via Whatsapp een filmpje. Sindsdien zie ik dat filmpje regelmatig in gedachten voor me en moet er steeds weer hartelijk om lachen. In het filmpje hoor je een vrouwenstem die tegen de man in beeld het volgende zegt: “Je hebt twee mogelijkheden voor de rest van je leven. Twee keuzes, A en B. Keuze A: je mag de rest van je leven met je vrouw doorbrengen. Keuze B….” Nog voor de vrouw de zin af kan maken, roept de man “B! Ik kies B! B!”  Mijn vrouw en ik roepen inmiddels regelmatig lachend tegen elkaar ‘B!, Ik kies B! B!’ Niettemin heeft ze over het filmpje ook gemengde gevoelens: “Raar eigenlijk dat ik erom lach. Want in feite worden wij vrouwen in dat filmpje een soort van afgezeken. Zo van, als ik eraan denk dat ik de rest van mijn leven met jou als vrouw zit opgescheept dan….wegwezen, zo snel mogelijk wegwezen”. “Trouwens”, voegde ze eraan toe, “het is veel vaker zo dat vrouwen in moppen worden afgedroogd. Denk aan al die schoonmoedermoppen. (Wanneer heb je gemengde gevoelens? Als je schoonmoeder in je nieuwe auto de afgrond inrijdt.). Maar over schoonvaders hoor je nooit een mop. Alsof schoonmoeders altijd van die krengen en schoonvaders van die lieverds zijn”. Ze heeft volkomen gelijk dat, hoewel veel mannen dat niet gemakkelijk zullen toegeven, veel moppen ten opzichte van vrouwen zo niet vernederend dan wel discriminerend zijn. Sigmund Freud was daar in zijn prachtige werk De Mop en het Onbewuste heel uitgesproken over:  moppen zijn veelal, meer of minder bewust maar vaker onbewust’, een uiting van agressie van mannen jegens vrouwen. Sterker nog niet zelden zijn moppen over vrouwen, aldus Freud, een onbewuste uiting van het verlangen van mannen vrouwen te domineren, aan zich te onderwerpen of agressie tegen hen te ‘normaliseren’. Hij geeft daarvan schokkend voorbeeld: ‘Wat zeg je tegen een vrouw met twee blauwe ogen? Niets, want je hebt het al twee keer gezegd’. Zal in ons tijdperk waarin de macht en de maatschappelijke positie van vrouwen terecht geleidelijk aan die van mannen gaan evenaren, de mate waarin vrouwen door mannen als bedreigend worden ervaren ook toenemen? En daardoor ook de agressie van mannen jegens vrouwen? En dus ook de vrouwonvriendelijke moppen? Afgaande op het enorme aantal daarvan dat inmiddels op internet rondwaart, lijkt dat al te gebeuren. Zelfs oma’s worden niet meer ontzien (opa’s wel). Voorbeeld. Kleinzoon zit naast het bed van opa die op sterven ligt. Plotseling komt opa omhoog, snuift paar keer, en roept ‘”Oh, ik ruik appeltaart, haal alsjeblieft nog een stukje voor me’. Kleinzoon naar de keuken. Komt even later terug. Zonder appeltaart. Opa, heftig teleurgesteld: “waar is de appeltaart?” Kleinzoon verlegen: “Opa, oma zegt dat die voor ná de begrafenis is”. Conclusie? De emancipatie is pas echt voltooid als het percentage man-spotdrijvende moppen gelijk is aan het percentage vrouw-spotdrijvende. Zover is het voorlopig nog niet.

“Tegen de tijd dat je het leven en wat daarin echt belangrijk is een beetje begint door te krijgen, ben je vaak al te oud of te ziek om daar nog lang profijt van te hebben. Je zou je leven ook achterste voren moeten kunnen leven. Zodat je al je latere inzichten kunt meenemen naar eerdere levensfasen. Juist dan heb je er het meest en het langst wat aan.” In een gesprek dat ik kort vóór haar dood midden februari met haar had, liet mijn zus zich dit ontvallen. Op mijn vraag welke inzichten ze al eerder gehad willen hebben, antwoordde ze: “het eerste dat ik mijn jongere ik zou voorhouden is: ‘laat je niet bang maken, dans niet teveel naar de pijpen van anderen, uit angst niet aardig gevonden te worden, niet aan verwachtingen te voldoen, bang voor ruzie, bang om af te wijken, bang om… . Ik had bepaalde dingen uit en voor mezelf willen ondernemen, maar durfde niet. Zoals fulltime schrijver worden of een kind adopteren”. Bang dat het zou mislukken, ik er niet voldoende talent voor zou blijken te hebben, het financieel niet zou redden. Ik las laatst een Australisch onderzoek naar waar mensen op hun sterfbed spijt van zeggen te hebben. Vaak genoemd werd: ‘Ik wilde dat ik de moed had gehad om trouw te blijven aan mijzelf, aan mijn eigen dromen, in plaats van te leven zoals anderen van mij verwachtten of verlangden’. Het is niet zo dat ik spijt heb van de meeste keuzes die ik wel heb gemaakt. Ik heb een heleboel dingen gedaan waar ik absoluut geen spijt van heb, integendeel. Ik zou ze zo weer doen. Maar ik heb wel spijt van bepaalde keuzes die ik uit angst niet heb gemaakt”. Vervolgens haalde ze uit haar boekenkast een boek  met de merkwaardige titel Anam Cara. Dat is, legde ze uit, het Keltische woord – Ierland was haar een tweede vaderland – voor zielevriend of zielsbegleider. Iemand waarbij je te biecht gaat, aan wie je je meest intieme  gevoelens, wensen maar vooral je angsten, vóóral je angsten, bekent en die zowel leraar, metgezel als spirituele gids is. Zo iemand, zei ze, ‘ kun je niet vroeg genoeg in je leven hebben”. Later die dag weer thuis herinnerde ik me ergens gelezen te hebben dat de schilder Paul Gauguin, die een tijdlang met van Gogh samenwoonde en later emigreerde naar een eiland in de Stille Zuidzee, ooit aan een vriend schreef: ‘je hebt al heel lang geweten wat het is dat ik tot stand wil brengen: het recht om alles te durven’. Ik stuurde haar die uitspraak per email. Per omgaande schreef ze terug: “ ’Alles’ is een beetje overtrokken. Maar achteraf gezien had ik, en ik denk velen in mijn situatie, van dat recht meer gebruik willen maken. Geef dat maar alvast door aan al die ‘jongeren’ die jij nog tegenkomt. Maar maak intussen zelf ook nog zoveel  mogelijk van dat recht gebruik”.

Op 26 april jongstleden was ik op uitnodiging van Anneke Tromp, de weduwe van wijlen de huisarts Nico Tromp, aanwezig bij de premiere van de documentaire De Zaak Tuitjenhorn. Vandaag, 6 mei,  wordt deze uitgezonden op NPO2. Ik heb de zaak vrijwel vanaf het begin, vanaf de zelfdoding van Nico Tromp op 8 october 2013, op de voet gevolgd en daar meermaals in artikelen en een toespraak aan het einde van een stille tocht in Tuitjenhorn aandacht aan gegeven. Ik ben daardoor zelf een beetje Tuitjenhorn geworden. Na het zien van de documentaire is dat alleen maar toegenomen. Hoewel ik vrijwel alles wat daarin aan de orde komt wel wist, kunnen beelden ontroeringen oproepen waar het geschreven woord niet zo gemakkelijk bij kan. Diep ontroerd was ik door de inhoud van Nico’s afscheidsbrief die tegen de achtergrond van een grijszwarte omgeploegde akker waarop niets groens meer te zien is, wordt voorgelezen. Ik kon hem daardoor voor me zien, zijn brief schrijvend, van binnen volledig kapot, bevroren in wanhoop, in het vreselijke gevoel dat dit gevoel nooit meer over zou gaan. Diep beroerd werd ik van de beelden opgenomen tijdens de zitting bij de Raad van State op 6 april 2016. Daarin ging het, eenvoudig gezegd, over de vraag of de Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ) op 2 october, 6 dagen voor Tromp’s zelfdoding, hem terecht als huisarts had geschorst omdat hij ‘een acuut gevaar voor de volksgezondheid vormde’ gezien de wijze waarop hij met een grote dosis morfine een patient in ongeneeslijke doodsnood had geholpen te sterven. Uit de beelden blijkt dat de Inspectie alles uit de kast heeft gehaald om op Tromp posthuum karaktermoord te plegen. Deze, ik heb uit betrouwbare bron dat het ter zitting senior inspecteur Paul Zwietering was, laat Tromp afschilderen als een impulsieve, onnavolgbare man, die zich niet openstelde voor overleg, kritiek en reflectie en die regels voor palliatieve zorg en euthanasie gewoonlijk aan zijn laars lapte. Ik betwijfel of ik, als een dierbare van mij op zo’n schaamteloos vernederende manier zou zijn afgebrand, dezelfde zelfbeheersing had kunnen opbrengen als Anneke die dat alles moest aanhoren. De uitspraak van de Raad op 1 juni 2016 heeft op haar en haar omgeving begrijpelijk dan ook het effect gehad van een dijkdoorbraak van vreugde. De schorsing indertijd blijkt onrechtmatig. De Inspectie verliest op alle fronten. Maar uit het vervolg blijkt deze een slecht verliezer is en allerminst een instantie die zichzelf wel openstelt voor kritiek en (zelf)reflectie. Anneke heeft weliswaar excuses en een geldbedrag aangeboden gekregen, maar met de kanttekening dat dit absoluut geen erkenning van schuld betekent. Dat laat helaas maar één conclusie over. Zolang de inspectie niet de integriteit  heeft openlijk te zeggen: “Nico Tromp, we hebben jou naar de rand van de afgrond gedreven en, ten onrechte blijkt nu, zozeer ingesloten dat voor jou een doodssprong de enige uitweg leek”, zo lang zal Tuitjenhorn een open wond blijven. En zolang de Inspectie Gezondheidszorg een dubieuze club.

In de maanden April-Mei geef ik op woensdagen onderwijs aan het University College Roosevelt (UCR) in Middelburg. Ik ga daar vanuit Leiden met de auto naar toe omdat ik allerlei spullen voor het onderwijs moet meenemen, zoals laptop, stemkastjes en boeken . Zo ook woensdag twee weken geleden. Ik ben al voorbij Rotterdam als ik me opeens realiseer dat ik mijn mobiele telefoon thuis aan de oplader heb laten liggen. ‘Shit!’ roep ik uit, ‘ik moet terug!’. Maar realiseer me meteen dat ik dan nooit meer op tijd in Middelburg kan zijn. Ik móet dus door. Het angstzweet breekt me uit. Wat als ik onderweg in een zware file terecht kom? Dan kan ik ze in Middelburg niet laten weten dat ik mogelijk te laat ben. En wat als de gastspreker die ik heb uitgenodigd het op het laatste moment moet laten afweten? Die kan mij dat nu niet laten weten. Hetzelfde geldt voor een student zich afmeldt voor het college (die afmelding is verplicht). Die kan ik nu niet zien, want ik heb zonder smartphone geen toegang tot internet. Dan  schiet opeens mijn angst mijlenver omhoog. Wat als ik onderweg pech krijg? De ANWB heeft de praatpalen weggehaald. Dus daar sta ik dan straks hulpeloos want mobieloos langs de weg. Hopend en bidden dat er ooit hulp komt om me daar weg te halen of te helpen. Geleidelijk aan maakt een soort van wereldondergangsgevoel zich van mij meester. Van de weeromstuit ga ik langzamer rijden. Alsof dat het risico op pech vermindert. Als ondanks al die piekeringen Middelburg  toch geleidelijk aan dichterbij komt en mijn angst afneemt en plaats  maakt voor een zekere berusting (‘we zullen wel zien hoe het afloopt’), begin ik me zelfs kwaad te maken. Op mezelf, dat ik me zo afhankelijk heb gemaakt van die stomme mobiele telefoon. Maar ook op de ANWB. Door die praatpalen weg te halen dwingt die ze ons voor hulp altijd een mobiele telefoon bij de hand te hebben. Waarmee ze in feite een handlanger, een pusher, is geworden van bedrijven die zulke telefoons produceren. ‘Zonder mobiel pech gehad?, zoek het dan maar lekker zelf uit’. Aangekomen bij UCR grijp ik aanvankelijk herhaaldelijk tevergeefs in de jaszak waarin ik doorgaans mijn mobiel heb. Het kop koffie dat ik gewoonlijk drink in het café ernaast voordat ik begin, verloopt daardoor mobieloos rustig. Zo ook de pauzes later die dag. En de gastspreker is op tijd verschenen en alle studenten zijn komen opdagen. S’avonds terug in Leiden besef ik twee nieuwe ervaringen rijker te zijn. Een is dat ik het grootste gedeelte van de dag niets eens meer naar mijn  mobiel getaald heb. Alsof die emotioneel ‘gewist’ is. Twee is dat ik me meer ontspannen voel dan anders. Is daar een verband tussen? Om dat te testen, heb ik afgelopen week weer een, maar nu geplande, mobieloze dag genomen. Conclusie als je het mij vraagt? Dat verband is er zeker.

Je besluit met een vriend een bijzondere ervaring te ondergaan, namelijk te gaan experimenteren met de harddrug LSD. Voor jou blijkt het een fantastische beleving, maar voor je vriend een ‘bad trip’, een vreselijke ervaring. Hij raakt er door in een diepe depressie. Jij bent artiest, verdienstelijk zanger en liedjesschrijver en besluit speciaal voor hem een lied te schrijven, om hem als het ware uit zijn depressie te zingen. Je geeft je vriend in het lied de naam Sammy, mede ingegeven doordat je in die periode rollen speelt in een musical van de Joodse toneelschrijver Sammy Gronemann. Hoewel je het lied in amper tien minuten uit je pen perst, blijkt het een absolute hit. Met Sammy raakte, en raak je, ook nu nog tien jaar na je dood, een psychologisch zeer gevoelige snaar. Namelijk hoe onszelf aan de haren uit een depressie, zwartgalligheid en emotionele verkilling te trekken. Het is zonder meer verbazingwekkend hoe een in zulke eenvoudige woorden gevat lied alle kernkenmerken van een depressie niet alleen weet weer te geven maar ook uit te dagen. (In verkorte versie:) ‘‘Waarom loop je zo gebogen, Sammy, waarom denk je dat de mensen je niet mogen, waarom loop je zo verlegen, Sammy, door de stad en stegen, waarom wil je bij niemand horen, Sammy, want op die manier voel je je inderdaad verloren, waarom wil je zelf met niemand praten en  voel je je toch door anderen verlaten, waarom doe je alles alleen, kijk je niet om je heen. Domme kromme Sammy. Je zegt dat je wel wilt veranderen, maar dat je bang bent voor anderen. Ga niet op een wonder zitten wachten, Sammy, dat betekent alleen maar koude, onvruchtbare nachten. En dan kan het op een gegeven moment te laat zijn om te veranderen. Domme, kromme Sammy. In plaats van het hoofd te buigen, je neer te laten drukken, strek je rug, in plaats van met je ogen te vluchten, kijk naar de blauwe luchten, kijk omhoog, voel de regen, zie de wereld, het heelal. En ontdek zo dat er ook van jou door iemand wordt gehouden”. Beste Ramses Shaffy, iemand stuurde mij ooit in een beroerde periode van mijn leven de tekst van jouw fabuleuze lied Sammy. De afzender had overal waar die naam in de liedregels voorkomt deze doorgehaald en vervangen door mijn voornaam. Dat ontroerde me diep. Maar vooral ook confronteerde het me. Dat depressie soms inderdaad kan worden veroorzaakt of kan blijven voortbestaan door domme, kromme gedachten. En dat daarover kunnen zingen je tot op zekere hoogte van je depressieve gedachten los kan zingen. Liederen die dat kunnen zijn psychologische hoogstandjes, zijn letterlijk en figuurlijk levensliederen. Ik denk dat jij me die aanduiding niet in dank zou hebben afgenomen, maar, geloof me, Sammy is zo’n levenslied. Ik hoop daarom dat het voor Sammy geplande monument in Leiden, jij bracht daar je jeugd door, er komt. Wat mij betreft mag het zelfs uitgroeien tot een psychologische bedevaartsplaats.

Check voor meer informatie over dit unieke project op https://hoogsammy.nl

Sinds kort is er een landelijke campagne gaande onder de titel ‘Hey, het is oké’ en met als motto ‘de angst die je draagt, hoef je niet te verbergen’. Doel ervan is angsten en angststoornissen meer bespreekbaar te maken. Dit vanuit de veronderstelling dat  als mensen meer voor hun angsten durven uitkomen en er met anderen over praten, ze er minder last van zullen hebben en eerder hulp krijgen waar nodig. Maar is het wel altijd zo gunstig  anderen deelgenoot te maken van onze angsten of zij ons van de hunne? Het onderzoek laat zien dat het voor kinderen en jongeren overwegend goed is als ze voor hun angsten uit kunnen of mogen komen. Dat leidt vaak tot vermindering of zelfs verdwijnen ervan en het vermindert een naast gelegen angst, namelijk de angst abnormaal te zijn. Geldt dat ook voor volwassenen? Ooit waren mijn vrouw en ik met drie jonge kinderen, 3, 8 en 9, op weg naar Italie toen zij ernstig ziek werd en in een ziekenhuis in Neurenberg een ingrijpende operatie moest ondergaan. De kinderen waren heel erg bang dat ze daar dood zou gaan en vroegen me herhaaldelijk of ik daar ook bang voor was. Dat was ik ook maar ik heb steeds gezegd dat ik dat niet was en hen verzekerd dat het goed zou komen. Die verzekering bleek voor hen iedere keer als we haar in het ziekenhuis hadden bezocht of s’avonds in de hotelkamer voordat ze gingen slapen, heel geruststellend. Maar sliepen ze eenmaal dan gaf ik in mijn dagboek woorden aan mijn eigen angsten. Dat pendelen tussen onderdrukken en verwoorden hielp mij, en ik denk via mij ook de kinderen, de bedreigende situatie zo goed mogelijk het hoofd te bieden. Ik zou er verkeerd aan gedaan hebben in die situatie de kinderen met mijn angst angstiger te maken. Zoals een chirurg die’ ja’ zegt als je hem vlak voor jouw  open hartoperatie vraagt of hij angst heeft straks fouten te maken, (chirurgen hebben soms die angst) in de verkeerde situatie uiting aan zijn (faal)angst geeft. Dat hoort hij elders te doen, bij zijn opleider, coach, therapeut of dagboek. Of zoals de stewardess die terwijl jij bij slecht weer haar toestel instapt, laat merken zelf vliegangst te hebben. (Een aantal steward(essen) heeft die angst). Die hoort ze elders te uiten. Voor volwassenen is zowel de vaardigheid om angstgevoelens te kunnen openbaren, bespreekbaar te maken, als de vaardigheid ze te kunnen onderdrukken, ze voor zich te houden, van groot belang. Het gaat om het vinden van een balans daartussen en die verschilt van situatie tot situatie. Anders gezegd, doen alsof je oké bent terwijl je niet oké bent, is in bepaalde situaties oké. Dat kan de mensen om je heen tegen (onnodige) angst of paniek beschermen en het helpt jou tegen de angst in te blijven functioneren. Conclusie? Je positieve invloed op anderen hangt soms ook af van de angsten die je besluit niet te delen.

Sinds 2013 is 20 maart de International Day of Happiness, Wereldgeluksdag, zo uitgeroepen door de Verenigde Naties.  Op de afgelopen Wereldgeluksdag waren er twee opvallende berichten. Een is dat ons land op de wereldranglijst van gelukkigste landen inmiddels op plaats 5 staat. Het andere is dat volgens een aantal wetenschappers Nederland wat geluk betreft het voortaan vooral zal moeten hebben van het op veel grotere schaal beschikbaar maken van psychotherapie. Want het zijn in toenemende mate psychische problemen die de voornaamste bron van ongezondheid in landen zoals het onze (gaan) vormen. Toch krijgt maar een minderheid (circa 1/3) van de mensen met die problemen hulp. Vooral voor degenen met angststoornissen, al dan niet in combinatie met stemmingsstoornissen, zoals depressie, is er te weinig effectieve hulp. En waar die wel beschikbaar is, zijn de wachtlijsten veel te lang. Dat kost de samenleving door verlies van arbeidsproductiviteit en andere complicaties veel meer dan het op grote schaal en snel beschikbaar maken van psychologische hulp kost. Maar wat vooral zou moeten tellen is dat door te weinig psychologische hulp het lijden van veel mensen – circa 43% kampt op enig moment met psychische problemen – onnodig wordt verlengd of verergerd. Iedere keer als ik een nieuwe patient zie die al te lang op een collega of mij heeft moeten wachten, zit me dat dwars. Niet alleen omdat hun ‘oppervlakkige’ problemen daardoor verergerd zijn – sociale angsten, paniekaanvallen, spanningshoofdpijnen, rouwreacties, stemmingswisselingen, relatiespanningen – maar ook om dat onderliggende existentiele problemen hun leven en levensvreugde verder hebben uitgehold. De vooraanstaande psychotherapeut Irvin Yalom schreef ooit dat een kernprobleem achter veel psychische klachten, bewust of onbewust, bestaansangst is, de moeilijkheid om met de harde feiten van het leven om te gaan. Hij noemt er vier. 1) de onvermijdelijkheid van de dood voor ieder van ons en de mensen waarvan we houden; 2) de vrijheid maar daarmee ook de verantwoordelijkheid om ons leven zelf in te richten; 3) onze ultieme eenzaamheid. We worden alleen geboren en sterven alleen; 4) de afwezigheid van enige vaststaande zin van het leven. Deze vier feiten kunnen we zien als obstakels voor onze ontwikkeling en levensvreugde. Maar we kunnen ze ook zien als uitdagingen en daaraan onze persoonlijke ontwikkeling en groei ontlenen. Zo komt het gezond omgaan met de onvermijdelijkheid van de dood in wezen neer op het leren verdragen van het altijd aanwezige conflict tussen onze wens te blijven voortbestaan en het besef van de onmogelijkheid daarvan. En betekent het psychisch gezond omgaan met onze existentiele keuze-vrijheid ophouden met anderen of externe toestanden verantwoordelijk te stellen voor onze problemen en vooral onze eigen verantwoordelijkheid in deze onderkennen en nemen. En betekent het hoofd bieden aan de fundamentele zinloosheid van het leven inzien dat ons leven haar zin vooral ontleent aan datgene waarvoor wij ons actief inzetten. De ervaring heeft mij inmiddels geleerd, niet alleen in de rol van therapeut maar ook van patient, dat psychotherapie helpt bij die bestaanspijn. Niet zelden is het zelfs levensreddend.

Was het drama van 18 maart in Utrecht te voorkomen geweest? Het is een vraag die mij als psycholoog al een aantal dagen bezighoudt. Naarmate er meer informatie beschikbaar komt over de hoofdverdachte Gökmen T. neig ik er steeds meer toe die vraag met ‘ja’ te beantwoorden. Ik heb in mijn opleiding tot psycholoog geleerd, met name van een hoogleraar die ook rechtbank-adviseur was, dat je als psycholoog nooit op de stoel van de rechter moet gaan zitten. En dat de rechter er voor moet waken op de stoel van de psycholoog plaats te nemen. Dat laatste is, vrees ik, ten aanzien van  T. wel gebeurd. Hij was in augustus 2017 gearresteerd vanwege de beschuldiging van verkrachting van een vrouw. De rechtbank liet T. op 21 september 2017 onder voorwaarden vrij. In afwachting van de inhoudelijke behandeling van deze zedenzaak was bepaald dat hij  zich moest laten onderzoeken door een psychiater en een psycholoog. Maar begin dit jaar werd hij opnieuw opgesloten omdat hij, tegen de afspraak in, geweigerd had mee te werken aan dat onderzoek. T. vocht die beslissing aan en beloofde nu wel mee te werken. De rechtbank geloofde hem niet. Maar in hoger beroep deed het Hof dat wel en kwam hij op 1 maart, 17 dagen vóór het drama, op vrije voeten. T. blijkt een man met een uitgebreid strafblad, met daarop misdrijven varierend van diefstal, poging tot diefstal en  inbraak, via illegaal wapenbezit, opgeven van valse naam en  mishandeling tot (mogelijk) doodslag en verkrachting. En, nota bene, op het moment van zijn vrijlating liepen er naast  verkrachting ook nog eens vervolgingen tegen hem voor twee andere misdrijven, diefstal en inbraak. Dat alles bij elkaar wijst op een langdurig patroon van antisociaal of dyssociaal gedrag waarop straf, hij heeft ook maandenlang gevangenisstraf gehad, niet of nauwelijks greep krijgt. Dat zou al voldoende voor het Hof geweest moeten zijn om te concluderen dat met een man als T. geen afspraken te maken zijn en dat er eerst een persoonlijkheidsonderzoek moet plaatsvinden voordat er uberhaupt van ‘vrije voeten’ sprake kan zijn. Dat ze T. toch op zijn woord geloofde getuigt op zijn minst van psychologische naiviteit. Naiviteit omdat behalve T’s belofte er geen enkele aanwijzing was dat hij zich deze keer wel betrouwbaar zou (kunnen) gedragen. Mannen als T. hebben niet alleen grote weerstand zich psychologisch laten onderzoeken – ze beseffen maar al te goed wat voor ongunstige uitslagen dat kan opleveren. Maar ook zal het feit dat ze, om vrij te komen, toch zo’n onderzoek moeten beloven, bij hen uiterlijk instemming maar innerlijk doorgaans vooral verzet, agressie of zelfs haat oproepen. Emoties die, juist als ze vrij rondlopen, voor anderen gevaar kunnen opleveren.  Mijns inziens is het Hof door haar naïve gedragsvoorspelling op de stoel van gedragsdeskundige gaan zitten in plaats van er een stoel voor een gedragsdeskundige bij te zetten alvorens een besluit te nemen. Dat had mogelijk een hoop ellende voorkomen.