beheerder21

Afgelopen week, tijdens een college Psychologie voor Managers,  vroeg ik aan de aanwezigen op gegeven moment om hun ogen te sluiten en op een aantal vragen antwoord te geven door eenvoudig een hand op te steken als het antwoord ‘ja’ was. Een van die vragen was “Heb je de afgelopen 24 uur aan sex gedacht?”. Een volgende: “Heb je de afgelopen vier weken aan sex met een collega gedacht?” Ik was de enige die de handen, dus de antwoorden, kon zien maar heb tegen de aanwezigen daar verder niets over verteld. Waarom ik de vragen dan toch stelde? Omdat het typisch Freudiaanse vragen zijn. Het college ging vooral over Sigmund Freud, vaak aangewezen als de grondlegger van de moderne psychologie. Maar ook, tijdens zijn leven en lang daarna, door talrijke collega’s en een groot deel van het publiek uitgemaakt voor een soort van seksmaniak. Voor Freud was seks namelijk de menselijke drift of lust bij uitstek en frustratie of ontkenning daarvan de voornaamste bron van neurose en andere psychische en gedragsstoornissen. Dat zei hij ook onomwonden in collegezalen anno 1910 en illustreerde dat met vragen (‘Wat is de overeenkomst tussen het mannelijk geslachtsdeel en een luchtschip?)[i] waarop studenten antwoorden moesten verzinnen maar waarop vandaag de dag voor de docent waarschijnlijk onmiddelijk ontslag zou volgen. Een voor Freud typerende, alom aangevochten maar nog altijd verdedigbare stelling is dat redelijkheid en integriteit niet tegen seksualiteit bestand zijn. Als het gaat om het bevredigen van hun seksuele lust zijn veel mensen schurken, leugenaars, aanranders, verkrachters. Zo niet in gedrag dan toch in fantasie. Wij zijn, aldus Freud, innerlijk veel vaker met seksualiteit bezig dan we ooit zullen of durven toegeven. Illustratief is zijn uitspraak dat het er bij een college niet zoveel toedoet wat je openingszinnen zijn ’denn nach fúnf Minuten denkt jeder doch an Sex’. Toegegeven, ietwat overdreven, maar is het zover bezijden de waarheid? De meeste mensen zullen de frequentie van en de manieren waarop ze aan sex denken doorgaans voor anderen verborgen houden. Zelfs, of misschien zelfs vooral, voor anderen in hun directe omgeving, hun partner, familieleden, vrienden of kennissen. Innerlijk leiden we een geheim sexleven. Maar wat binnen is, wil of ontglipt bij tijd en wijle ook naar buiten. Daarom hebben nogal wat mensen ook een geheim of zoveel mogelijk van hun alledaagse leven afgesplitst seksleven. Of hebben dat in het verleden gehad. En soms hebben redelijkheid en integriteit het daarbij  af moeten leggen tegen of zijn aangerand of verkracht door lustbevrediging. Wat #Me Too bewegingen (voor zover ze eerlijk tewerk gaan) doen, zowel binnen de samenleving als binnen godsdiensten (Katholieke Kerk, Jehova’s) is blootleggen en daarmee bewustmaken hoe meedogenloos die sexuele lustbevrediging niet zelden huis heeft gehouden. Voor Freud allemaal niks nieuws. Hij heeft zijn leven lang op het belang van innerlijke schoonmaak op dit punt gewezen, en daarbij zichzelf niet ontzien. Soms verbeeld ik me dat hij van gene zijde nog altijd deemoedig fluistert: ‘Ich auch’.

[i] Freud: beiden kunnen tegen de wetten van de zwaartekracht in opstijgen

In 1995 hebben we er met zijn allen voor getekend. Door onze handtekening te zetten onder het Kinderrechtenverdrag van de Verenigde Naties. En het staat er ook in niet misteverstane woorden: Bij alle maatregelen betreffende kinderen, ongeacht of deze worden genomen door openbare of particuliere instellingen voor maatschappelijk welzijn of door rechterlijke instanties, bestuurlijke autoriteiten of wetgevende lichamen, vormen de belangen van het kind de eerste overweging (artikel 3, lid 1). Anders gezegd, het belang van het kind moet altijd voorop staan. Maar hoe kan het dan dat we honderden kinderen, wier ouders met hen hierheen gevlucht zijn, al jaren in onzekerheid laten of ze  wel of niet mogen blijven? Jaren waarin we ze hier hebben laten ‘wortelen’. Waardoor Nederlands hun ‘moeder’taal is geworden, het Nederlandse onderwijs hun onderwijs, Nederlandse kinderen hun vrienden en vriendinnen, de Nederlandse cultuur hun cultuur. Het doet er niet toe of dat het gevolg is van langdurige asielprocedures. Enkel en alleen het feit dat we deze kinderen hun  cruciale ontwikkelingsjaren, globaal tussen 2 en 17 jaar, hier hebben laten doormaken, maakt het hen  ‘ontwortelen’, het hen wegsturen, een grove schending van het VN-verdrag. Maar ik noem het ook een misdaad tegen de menselijkheid. Want het is een vorm van deportatie, gewoonlijk gedefinieerd als het onder dwang overbrengen van mensen naar een voor hen vreemd gebied. Daarvoor is geen enkele rechtvaardiging aan te voeren. Zelfs als het herkomst-gebied nu veilig is, dan nog kan terugsturen een ernstige en mogelijk onherstelbare breuk in hun ontwikkeling teweegbrengen. Een rechtvaardiging is ook niet dat hun ouders in asiel- of bezwaarprocedures onjuist of frauduleus gehandeld hebben. Dan nog geldt dat dit nooit op kinderen verhaald mag worden. De cruciale vraag waardoor wij ons wel moeten laten leiden is deze: ‘Wat doet het met kinderen als ze hier jarenlang de gelegenheid krijgen om op te groeien, maar tegelijkertijd hier ook onder de voortdurende onzekerheid of dreiging moeten leven  van het een op het andere moment gedeporteerd te kunnen worden? Het antwoord luidt: het traumatiseert hen. Uiterlijk niet altijd zichtbaar, maar innerlijk, psychologisch, meestal onmiskenbaar aanwijsbaar. Hoe ik dat weet? In 1988 werd ik, werkzaam voor de Wereld Gezondheids Organisatie (WHO), op verzoek van het Hoge Commissariaat voor de Vluchtelingen (UNHCR) uitgezonden naar de drie vluchtelingenkampen op de grens tussen   Thailand[R1]  en het door Vietnam bezette Cambodja. Doel van de uitzending was het terugdringen van een epidemie aan zelfdodingen onder vrouwen en jongeren, waarop de aanwezige hulporganisaties maar geen greep leken te krijgen (er waren maar heel weinig vaders in de kampen, gesneuveld, vermist of militair). Het leidde onder andere tot het opzetten van traumaverwerkingsgroepen voor jongeren. Daarin werd mij op een verpletterende manier duidelijk, hoe weinig wij, volwassenen, eigenlijk weten en begrijpen van de angsten, zorgen en vertwijfeling waaronder kinderen in vluchtelingensituaties gebukt gaan. Daarom, laat  het pardon voor Lili en Howick absoluut geen uitzonderingsbeslissing blijven. En doen we dat toch, laten we dan meteen ook maar het VN-verdrag op WC-papier afdrukken.

Ooit nam ik deel aan een internationaal onderzoek naar het verband tussen werkeloosheid en zelfdoding . Een conclusie daaruit was dat naarmate de werkeloosheid in de onderzochte landen, waaronder Nederland, opliep, ook, zij het met enige vertraging, sterfte door zelfdoding toenam. Vooral onder jongeren tot circa 30 jaar. Omdat ‘slechts’ een minderheid van werkeloze jongeren tot zo’n fatale stap  overgaat, besloot een Britse collega nader onderzoek te doen. En deed een verrassende ontdekking. Het risico op zelfdoding door werkeloze jongeren is vooral hoog in gebieden waar relatief weinig jongeren werkeloos zijn en laag in gebieden waar relatief veel jongeren werkeloos zijn. Wat er op wijst dat het niet zozeer werkeloosheid op zich is als wel de mate waarin een jongere, werkeloos zijnde, daardoor afwijkt van de jongeren om hem of haar heen, dat het verband tussen werkeloosheid en zelfdoding verklaart. Mogelijk speelt iets soortgelijks ook speelt op een ander vlak. Onlangs publiceerden de Universiteit Utrecht, het Trimbos Instituut en het Sociaal en Cultureel Planbureau een onderzoek waaruit blijkt dat Nederlandse jongeren tussen de 12 en 16 jaar tot de gelukkigste in Europa behoren. Uit het onderzoekverslag concludeer ik dat het inderdaad met 80 % van de jongeren (heel) goed gaat, maar met zo’n 10 tot 15% niet (heel) goed. Hoe moet het zijn als je als jongere, die zich vaak ongelukkig voelt, dag in dag op school en andere plaatsen  omringd wordt door een overgrote meerderheid van leeftijdsgenoten die het leven vooral leuk vinden en er overwegend vrolijk en succesvol doorheen lijken te gaan. Een dag of wat geleden kreeg ik de kans dat aan een jongere te vragen die al langere tijd gebukt gaat onder depressieve gevoelens. Zijn ouders hadden mij gevraagd  – met zijn instemming – een gesprek met hem te hebben. Zijn antwoord was dat toen hij de mediaberichten over het onderzoek hoorde, zijn eerste gedachte was dat hij niet ‘bij de gelukkigen’ hoort. Alsof het leven een loterij is met voor hem voornamelijk ‘nieten’. Maar vooral pijnlijk te horen was dat hij andere jongeren op afstand houdt omdat hij denkt dat ze hem niet zullen accepteren als ze weten hoe hij in het leven staat. Alsof ze er van uitgaan dat je ongelukkig voelen grotendeels een kwestie van eigen keuze of schuld is. Eigenlijk komt het erop neer dat hij andere jongeren uit de weg gaat om te voorkomen dat ze hem uit de weg gaan. “Ik vind me zelf ook geen prettig gezelschap” zei hij, “ dus zou ik niet weten waarom anderen dat wel zouden vinden.” Vorig jaar maakten 81 jongeren tussen de 10 en 20 jaar in ons land zelf een eind aan hun leven. Ik sluit niet uit dat deze jongen, zo anders dan anderen als hij zich voelt, ooit ook besluit het leven zelf uit de weg te gaan. Reden waarom ik hem heb voorgesteld het niet bij een enkel gesprek te laten. Gelukkig gaat hij dat vooralsnog niet uit de weg.

Is het wijs jongeren al op 17-18 jarige leeftijd keuzes te laten maken, zoals voor een studie psychologie, geneeskunde of maatschappelijk werk? Wij hebben het hoger onderwijs, universiteit en hogeschool, veelal op deze manier ingericht. Zeer tegen de zin van mijn collega-psycholoog Albert Bandura die ik in de voorbereiding op een eredoctoraat dat ik hem mocht uitreiken, ooit bezocht in zijn werkkamer aan de universiteit van Stanford, Californie. Bandura is de grondlegger van de sociale leertheorie, de theorie van hoe en waarom wij leren van voorbeelden en modellen in ons omgeving. Hij heeft ook het begrip zelfredzaamheid (‘self-efficacy’) gelanceerd evenals het onderzoek naar wat bepaalt of individuen en groepen meer of minder zelfredzaam zijn. Hij is verder vermaard vanwege  zijn onderzoek naar de oorzaken en gevolgen van morele onverschilligheid. Zowel in zijn eigen vakgebied als in andere wetenschappen – sociologie, criminologie en pedagogiek – is hij de meest geciteerde psycholoog van deze tijd. Heel treffend hing aan de wand van zijn kamer toen ik daar was de volgende spreuk: “When God created man, he did not think in terms of academic disciplines” (Toen God de mens schiep, dacht hij niet in termen van de wetenschappen zoals aan universiteiten bedreven). Bandura: “die spreuk herinnert me er voortdurend aan dat aan elk verschijnsel altijd meerdere aspecten te onderscheiden zijn. Dat is ook wat het woord ‘aspect’ in oorsprong betekent. Gevormd uit twee latijnse woorden die samengevoegd zoiets betekenen als ‘een manier van kijken’. Eén, niet dé. In mijn werk heb ik altijd getracht eerst de verschillende aspecten of manieren van kijken naar een verschijnsel te inventariseren en pas daarna een bepaald aspect of combinatie van aspecten uit te kiezen voor diepgaander onderzoek. Eerst de breedte, dan pas de diepte, het specialisme, in. Neem scheiding. Psychologisch gezien vooral een kwestie van afnemende kwaliteit en exclusiviteit in de relatie tussen twee mensen. Maar economisch gezien mogelijk vooral een kwestie  van toegenomen financiele zelfredzaamheid van twee mensen: ‘ik heb je minder nodig, dus laat ik je eerder los’. Ook voor onderwijs zou moeten gelden: eerst breed en dan pas de mogelijkheid voor verdieping, specialisme, aanbieden. Want het blijkt vooral de breedte waar we het van moeten hebben om in de diepte, in specialismen, voor grote doorbraken, innovaties, te zorgen’. Daarop schoof Bandura me een onderzoekspublicatie toe waarin over de periode 1901-2005 absolute topwetenschappers die wel en niet een Nobelprijs hadden gekregen met elkaar zijn vergeleken wat betreft hun ‘breedte’. De Nobelisten blijken veel vaker intensief een artistieke hobby te beoefenen, zoals musiceren, tekenen, beeldhouwen, dichten, romans schrijven, dan de niet-Nobelisten. Blijkbaar helpt artisticiteit om op andere, bizondere manieren naar eenzelfde verschijnsel te kijken. Want een soortgelijk verschil is ook gevonden onder ‘gewone’ mensen. Beginnende ondernemers die een patent op hun naam weten te krijgen, hebben veel vaker artistieke hobbies dan degenen die dat niet lukt. De conclusie? Financieer alleen nog middelbare en hogere onderwijsopleidingen met een beduidend breed en artistiek programma

Over een week of wat gaan tienduizenden kinderen weer of voor het eerst naar school. Afgeleverd door ouders die nogal eens de neiging hebben om de intelligentie, talenten en schoollust van hun kind te overschatten (zoals ze ook vaak overschatten hoeveel lichaamsbeweging hun kind krijgt). In mijn wijk zijn veel scholen, en iedere keer als ik, na weken van zomerrust, ze in drommen weer voorbij zie komen, komt deze vraag bij mij op: wat gaat er in die kinderhoofden om?’ Vinden ze het leuk om naar school te gaan? Hebben ze het daar thuis nog over gehad? Of doet het er niet toe, ze moeten gewoon. Is school net zoiets als de belastingdienst: ‘leuker kunnen we het niet maken, hoogstens makkelijker’. Hoeveel van de kinderen die naar school gestúúrd worden, want zo is het, gaan daar met angst heen? We weten het niet. In de diagnostische handboeken van psychologen en psychiaters komt schoolangst niet als aparte diagnose voor. Weten ouders wel wat er aan gevoelens in hun kinderen omgaat? Dat is maar zeer de vraag. Ouders hebben de neiging, zo blijkt uit onderzoek, om de mate van angst en negatieve emoties bij hun kinderen te onderschatten. Althans als we wat kinderen zelf zeggen te ervaren vergelijken met wat hun ouders menen dat hun kinderen ervaren. Ouders menen ook dat hun kinderen wat betreft zulke gevoelens meer op hen zelf lijken dan in werkelijkheid het geval is. Blijkbaar is het voor ouders moeilijk hun eigen emotionele perspectief te scheiden van dat van hun kind.  Een gelijkstelling die niet alleen blijkt te gelden voor angsten en andere negatieve emoties, maar ook voor positieve gevoelens, zoals optimisme. Onderzoek laat zien dat ouders de neiging hebben de mate van optimisme bij hun kinderen te overschatten en zich daarbij vaak te laten leiden door hun eigen optimisme. Optimisme onder andere over wat hun kind door naar school te gaan kan bereiken. Daarmee raak ik aan een andere vraag die regelmatig bij mij opkomt als ik al die kinderen voorbij zie komen. Is het onderwijs waar ze nu naar toe fietsen wel geschikt om de mogelijkheden en talenten die ergens in hen sluimeren tot ontwikkeling en wasdom te brengen?  Weten we dat eigenlijk wel? Het eerlijke antwoord is dat we dat niet goed weten. We hopen het, we nemen het aan, maar weten doen we het niet. We kunnen zelfs niet uitsluiten dat onderwijs voor sommige kinderen juist ontwikkelingsremmend werkt. Zeker is in  ieder geval is dat het onderwijs, algemeen gesproken, nog lang niet voldoet aan artikel 1 uit de Grondwet van de Opvoeding: ‘Kinderen hebben, ten einde gelijke kansen te krijgen zich naar hun mogelijkheden en talenten te ontplooien, recht op ongelijke behandeling in opvoeding en onderwijs’. Arme kinderen denk ik weleens als ik ze weer voorbij zie komen: ‘gestuurd door ouders die niet zelden een onrealistisch rozig beeld hebben van hoe jullie je voelen’ (‘en wat je via onderwijs kunt bereiken’).

Voor ons lichaam is de hitte van de afgelopen weken een aanzienlijke stressfactor. De hoge temperaturen stellen hoge eisen aan hart en bloed­vaten omdat ons lichaam, om toch zo­veel mo­gelijk af te koelen, de produktie van de zweet­klie­ren sterk moet opvoeren. Voor men­sen met een zwak hart of slechte kon­ditie is een hittegolf daarom vaak een ake­lige en soms zelfs  levensbedreigende toe­stand. Maar ook in goede kon­ditie eisen de ‘overuren’ die hart en bloedvaten  moeten maken hun tol. Omdat het li­chaam die overuren zowel overdag als s’nachts maakt, raakt de slaap vaak ge­stoord. De combinatie van vermoeidheid en slaapgebrek heeft een aantal psychische gevolgen: we zijn vaker ontstemd, minder lief, vaker agressief, minder oplettend, bijvoorbeeld in het verkeer, en maken meer fouten maken want  nemen min­der snel waar dat er ge­vaar dreigt. Eenmaal gevaar waargenomen, reageren we overigens vrijwel even snel als normaliter. Dat laatste hangt samen met een opmerkelijke con­clusie uit studies over hitte en gedrag. Mensen die hoog gemo­tiveerd zijn voor een bepaalde taak, denk aan wielrenners in de Tour de France, blij­ken veel minder hin­der van hitte-stres­s te hebben, dan de laag-gemotiveerden (bijvoorbeeld de vakantiegangers langs de route). Maar mensen die al vóór het uitbreken van een hittegolf  door problemen in hun persoon­lijk leven of werk onder hoge stress staan, lopen een verhoogd risico op teruggang in welbevinden en een sterke toename van foute beslissingen. Dus moet hun omgeving extra opletten. Acclimatiseren, het ruimschoots de tijd nemen om te wen­nen aan hoge tempera­turen, blijkt hier het toverwoord. Volgens een reeks van studies blijkt het niet zo handig daarbij veel van air­con­ditio­ning ge­bruik te ma­ken. Dat levert vaak te grote temperatuurs­ver­schil­len op, en een verhoogd risico op uitdroging, ademhalingsproblemen, droge ogen, hoofdpijn en infecties. Nuttiger zijn appa­ra­ten om de voch­tig­heid uit de lucht halen, maar dan moet het natuurlijk wel vochtig heet zijn. Bij hoge vochtigheid (70-80 pro­cent) is het begrijpelijk oppassen met sporten. Een advies is ook zweet zo weinig moge­lijk af te vegen, want dan kan het niet verdampen en de huid af­koelen. Omdat bij zweten belang­rijke mine­ralen, zoals magnesium, kalium en natrium (zout), worden uitgescheiden, kan het bij overvloedig zweten ver­stan­dig zijn om voeding te gebrui­ken (geen zout­ta­blet­ten!), dat daar rijk aan is zoals: sel­derij, vis, ro­zijnen, spinazie, prui­men, bananen, brocolli en bloemkool. Maar nogmaals, hou vooral je stemming in de gaten! Vandaar deze aanbeveling die ik jaren geleden ooit aantrof en al eens doorgaf: koop een stropdas! Een man strompelt, stervend van de dorst, door de woes­tijn. Plotseling ziet hij een ara­bier voor zich. ,,Water!”, rochelt de man. ,,Stropdassen!”, roept de arabier terug. ,,Ik moet water hebben!”, kreunt de man. ,,Ik verkoop alleen maar stropdassen!”, herhaalt de arabier. Vertwijfeld strompelt de man ver­der. Ein­de­lijk ziet hij in de verte een hotel. Met zijn laat­ste krach­ten bereikt hij de ingang en fluistert: ,,water, wa­ter..”. Waarop de portier antwoordt: ,,Het spijt me me­neer, maar zon­der strop­das mag u hier niet naar binnen!”

Kun je een zeer geslaagd want superrijk zakenman, die zich vervolgens ook nog eens heeft opgewerkt tot de machtigste mens op deze planeet, afserveren door hem als een grote narcist weg te zetten? Als narcisme je zover kan brengen, dan moet het iets zijn dat mensen raakt, boeit zelfs. Maar waarom? Een mogelijke en tamelijke verontrustende verklaring is dat de grote narcisten van deze wereld kunnen, durven en doen wat veel mensen ook zelf zouden willen doen maar niet durven of niet kunnen. Zoals zich absoluut niets aantrekken van wat anderen over hen roepen. Zoals lak hebben aan de gevestigde orde en er plezier aan beleven die te ontregelen en te verontrusten. En zoals er ongegeneerd voor uitkomen dat voor hen hebzucht, heerszucht, genotzucht en aandachtszucht geen gebreken maar deugden zijn en wie daar moeite mee heeft, die draait maar lekker rondjes in zijn of haar verontwaardiging. Een kenmerk van sterk narcistische mensen is inderdaad een constante hang naar opwinding en sensatie, naar in het centrum van de aandacht staan en naar activiteiten en uitlatingen waardoor ze de aandacht op hen gericht houden. Want voor hen hebben anderen voornamelijk de taak hen aandacht te geven en lof, erkenning en applaus te betuigen. Krijgen ze in plaats daarvan kritiek, dan zijn de rapen gaar. Ze voelen zich acuut verraden of tekort gedaan. En slaan standaard vrijwel onmiddellijk terug met beweringen als dat de critici het altijd op hen gemunt, dat die grossieren in nepnieuws, dat zij zelf ‘te groot zijn voor dit land’, dat men stinkjaloers is op hun duurzame genialiteit. Voor de volledigheid, schuldgevoelens kent de ware narcist niet. Die zijn voor de zwakkeren onder ons. Hij kent hoogstens gevoelens van schaamte. Maar dan voornamelijk schaamte over dat hij even niet goed heeft opgelet en zich op een fout of een leugen heeft laten betrappen. Wie hem daarop wijst, hoeft daarom op enige bekentenis of op iets wat op bescheidenheid lijkt, niet te rekenen. Hoogstens op irritatie, agressie of woede. Want een wereld die verondersteld wordt te bewonderen en niet te bekritiseren, moet direct tot de orde geroepen worden. Zo niet goedschiks, dan maar kwaadschiks. Met dreigementen of tegenmaatregelen. Voor hem is de ander ook niet zozeer een medemens, hoogstens een medestander of zou dat moeten zijn. Maar blijkt hij geen medestander, dan is hij automatisch tegenstander. Een wezen dat overdonderd, overtroffen of overwonnen moet worden. Voor de grote narcist is de samenleving één grote jungle waarin het recht van de sterkste geldt. Dus is ‘the only sin not to win’. De grote narcist bedoelt dat letterlijk. Er is voor hem maar één zonde en dat is verliezen. Dat doe je niet. En gebeurt het toch een keer, dan leg je je er nooit bij neer. Nog niet zolang geleden was narcisme een persoonlijkheidsstoornis. Een reden voor psychologische behandeling. Tegenwoordig lijkt het vooral een patroon waarmee je het verder kunt schoppen dan wie dan ook.

Mei 1999 of daaromtrent. Meteen na het NOS-journaal gaat de telefoon.  Ik neem op en hoor “Goeienavond, u spreekt met mevrouw de Haan. Hier hebt u mijn man”. Tot mijn verrassing, ik herken hem meteen aan de stem, krijg ik Foppe de Haan, trainer van SC Heerenveen, aan de telefoon. ‘Mijn vrouw”, zo begint hij, “luisterde vanmiddag naar het interview met jou op radio Friesland. En volgens jou, zo begrijp ik, heb ik een psychologisch probleem , omdat wij dit seizoen thuis meestal winnen en uit meestal verliezen. Dus ik zou zeggen, Diekstra, als jij het dan zo goed weet, kom dan eens langs en help ons dat probleem oplossen”. Ik heb de handschoen opgenomen en ben langs geweest. Ik ga niet beweren dat het daaraan ligt, maar als ik me niet vergis ging het met Heerenveen het volgende jaar beter dan ooit. Ik ga ook niet beweren dat ik van voetbal verstand heb, wel dat ik het, psychologisch gezien, om meerdere redenen een fascinerend verschijnsel vind. Fascinerend vind ik bijvoorbeeld dat een wereldkampioenschap voetbal in de deelnemende landen alle neuzen dezelfde kant op doet staan, waar die normaliter alle kanten opschieten en niet zelden tegen elkaar botsen. Deelname  geeft daarom, althans zolang het eigen land in de race blijft, een illusie van sociale cohesie of verbondenheid, die in de dagelijkse omgang tussen mensen vaak ver te zoeken is. Maar het is een illusie van verbondenheid. Want niet of  nauwelijks is het eigen land uitgeschakeld of het kampioenschap afgelopen of de oude onenigheden, wedijver, vijandigheden, zorgen en eigen belangen, nemen de macht over de omgang met elkaar weer over. Fascinerend vind ik ook de illusie van persoonlijk geluk, de illusie van supporters dat een enorme wolk van gelukszaligheid over hen en hun land voor lange tijd zal neerdalen als ‘ze’  wereldkampioen worden. Het is toch echt een misvatting dat ons geluksniveau simpelweg afhangt van de aard en het aantal plezierige of opwindende gebeurtenissen of meevallers in ons leven. Die kunnen ons geluk bevorderen rondom het tijdstip dat ze plaatsvinden, maar hun effekt op ons geluksgevoel blijkt meestal van korte duur. Onderzoek laat zien dat de volgende ‘dingen’ belangrijker zijn. Allereerst: maak geluk tot je allerhoogste prioriteit. Vraag je bij allerlei beslissingen en activiteiten af: maakt dit mij gelukkig? Dat lijkt een nogal egocentrische opstelling, maar dat is het niet als je bedenkt dat twee van de drie voornaamste geluksbronnen deze zijn: ‘intieme relaties met anderen’ en ‘tijd doorbrengen met sociale, vriendschappelijke omgang, in plaats van met beroepsmatige of funktionele of ‘nuttige’ omgang met anderen’. De derde is het hebben van wat wel genoemd wordt ‘een objectieve interesse’. Een activiteit, hobby of interesse waarin je je regelmatig helemaal kunt verliezen en die niet per se nuttig maar wel waardevol is. Kortom, voor duurzaam geluk moeten we het hebben van onze relaties en waardenvolle levensdoelen en hebben we geen bal aan het heen en weer rennen van 11 overbetaalde jongens.

Met een zekere regelmaat word ik door nabestaanden, meestal ouders, gevraagd om te helpen een antwoord te vinden op de vraag waarom een kind of jongere uit hun midden zelf een einde aan zijn of haar leven heeft gemaakt. Het zijn verzoeken waaraan ik om practische  en om psychologische redenen maar een enkele keer kan en wil voldoen. Practisch omdat ze heel veel tijd en aandacht vergen en psychologisch omdat ze emotioneel heel veel vergen van de mensen die erom gevraagd hebben, en van mij. Van de nabestaanden omdat ze er niet altijd minder verdrietig of gelukkiger van worden. Meer weten betekent ook niet zelden meer pijn. Althans op de korte termijn. Op de langere termijn helpt het vaak wel omdat meer weten beter begrijpen bevordert. En beter begrijpen betekent vaak, letterlijk en figuurlijk, meer greep krijgen op. Het vergt emotioneel het nodige van míj omdat ik, onderzoekende weg, niet zelden op tekortkomingen in de hulpverlening aan en de organisatie van de zorg rondom suicidale jongeren stoot, die me dikwijls heel droevig en boos maken. Een voorbeeld. Een tienermeisje, met ernstige trauma’s in het verleden, maakt bij herhaling aan haar ggz-therapeut duidelijk dat ze er serieus over denkt zichzelf te doden. Uit emailcorrespondentie tussen hen beiden en verklaringen van anderen blijkt dat de therapeut opname in een gespecialiseerde kliniek wenselijk vindt en schrijft haar voor behandeling daar in. Maar blijkbaar verandert ze na enige tijd van inzicht, schrijft haar weer uit en vervolgens in voor behandeling bij een andere kliniek. Daar krijgt het meisje na zo’n 9 maanden wachten in een intakegesprek te horen dat ze toch naar een kliniek met het eerdere specialisme moet. Maar daar hebben ze pas over 12 maanden plaats voor haar. Tijdens die maandenlange wachtperiodes verslechtert haar  toestand zienderogen. Ze verliest het geloof in zichzelf, in anderen en in de toekomst. Met als gevolg, zo blijkt uit meerdere emails, dat haar wens tot zelfdoding steeds vastere vorm en een zekere planning (‘eerst nog dit en dat, en dan…’) aanneemt, en ze maakt haar therapeut duidelijk dat ze op zoek is naar een pijnloze en snelle zelfdodingsmethode. Die raadt op een gegeven moment aan contact te zoeken met iemand van een instantie als de Levenseindekliniek, die, zo citeert haar vader mij uit een email: ‘met haar kan praten en meedenken, eventueel ook over andere mogelijkheden’. Enkele weken later stuurt het meisje aan haar therapeut een afscheidsbrief. Daarin: “Sorry, ik kon het niet meer uithouden….. het spijt me”. Diezelfde dag nog overlijdt ze door inname van een, zoals ze het zelf omschrijft, ‘als het goed is methode die …betrouwbaar en pijnloos [is]’.

Wie het antwoordt weet op de vraag of de ouders van dit meisje ‘beter af zijn’ nu ze dit alles weten, die mag het zeggen. Ik blijf erbij dat wij als sámenleving deze dingen niet alleen moeten wíllen weten. We moeten ze ook echt nóóit meer willen.

Een van de grondleggers van de gelotologie, de wetenschappelijke studie van het lachen, (van het Griekse woord gelos = lach), de psycholoog William Fry, heeft lachen ooit omschreven als stationair joggen. Die term viel mij weer te binnen tijdens een bezoek aan een familielid afgelopen zondag, die ernstig ziek in het ziekenhuis ligt. Twee andere familieleden en ik zijn bijna twee uur bij hem geweest, waarvan het eerste halfuur heel erg moeizaam was. Hij voelde zich heel slecht, had veel pijn en praten kostte grote inspanning. Intuitief gingen wij er toe over hem het gesprek zo gemakkelijk mogelijk te maken door zelf veel te zeggen waar hij eventueel op in kon haken en hem zo weinig mogelijk te vragen. Op een gegeven moment kwam het gesprek op humor. “Zijn ze hier een beetje humoristisch”, vroegen we. Waarop hij, cynisch, antwoordde: “Nog weinig van gemerkt”. Daarop kwam het gesprek op wat er bekend is over de effecten van lachen op het lichaam. Zoals dat lachen leidt tot hormonale veranderingen in ons lichaam, onder andere tot een afname van het stresshormoon cortisol. Van cortisol is bekend dat het de activiteit van het afweersysteem kan ondermijnen, zodat we kwetsbaarder worden voor ziektes. Hoge concentraties cortisol kunnen ook gepaard gaan met veranderingen in gedrag, zoals een sterkere neiging tot depressief reageren en tot ‘opgeven’. “Ik moet dus meer lachen”, zei de zieke, opnieuw tamelijk cynisch. “Zullen we dan eens proberen je aan het lachen te maken?”, was onze reactie. “Nou probeer maar, maar niet te hevig, ik heb al pijn genoeg”, was het antwoord. Daarop vertelde een van ons gelezen te hebben over een ziekenhuis in de VS waar van verplegers verwacht wordt iedere dag tenminste één mop te vertellen. “Zoals?”, vroeg de zieke. Zoals deze, was het antwoord: “Verpleegster tegen dokter” Waarom hebt u een thermometer achter uw oor? Dokter, verbaasd: waar heb ik dan mijn potlood in laten zitten?” Ondanks zichzelf ontlokte de mop de zieke een glimlach. Maar het prikkelde ook de anderen – in mijn familie geldt dat als er één mop over de dam is er een hele hoosbui aan moppen wordt leeggestort – een bijdrage te leveren. Ik denk dat we drie of vier moppen verder waren, toen de zieke er opeens zelf een mop tussen gooide. “Een tandarts die op het punt staat bij een dame een zenuwboring te verrichten voelt op een gegeven moment tot zijn verbazing dat haar hand zich stevig om zijn geslachtsdeel sluit. Terwijl hij de vrouw met grote ogen verbouwereerd aankijkt, zegt zij met een glimlach: “Dokter, laten we beloven elkaar geen pijn te doen”. Wij oprecht hartelijk lachen. Hij ook. Het gevolg? De rest van de bezoektijd was hij aanmerkelijk levendiger en grappiger en probeerde ons zo lang mogelijk bij zich te houden. En de conclusie? Joggen én lachen maken je fitter. Alleen is het laatste veel leuker om te doen. En kan liggend.